Türkiye’de demiryolu sektörü: Yük taşımacılığı
Demiryolu ulaşımına, özellikle son 30 yılda dünya genelinde karayolu ulaştırmasının doyum noktasına ulaşması, çevreyle ilgili duyarlılıkların artması ile birlikte daha fazla önem verilmeye başlanmıştır. Özellikle de sürdürülebilir ekonomik büyümeye büyük katkısı olacağından her geçen gün önemi artmaktadır. Küresel ticaretin gelişmesiyle birlikte ulaştırma ağları içerisinde, uluslararası boyutunda demiryolu koridorları; emniyetli, yapım maliyetinin ucuz, kullanım ömrünün uzun olması, daha az arazi gerektirmesi, çevre dostu ve petrole bağımlı olmaması nedeniyle kitlesel yüklerin taşınmasında sadece ülke sınırları içerisinde değil, ülkeler hatta kıtalar arasında avantajlı hale gelmiştir. Avrupa Birliği, taşımacılık politikasında demiryolu sektörüne önem vermektedir. Altyapı yönetimlerine ve demiryolu işletmelerine özerklik vermek, taşımacılık faaliyetleri ile altyapı yönetimini birbirinden ayırmak, demiryolu işletmelerine altyapıya serbest erişim hakkı tanımak vb. düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca 2013’te Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Xi Jimping’in ‘Bir Kuşak Bir Yol’ sloganı ile ilk kez Kazakistan’da dile getirdiği Yeni İpek Yolu Projesi, o tarihten günümüze kadar Pekin’in en önemli dış politika hedeflerinden biri haline gelmiştir.
Bu gelişmeler ışığında ülkemiz de demiryollarına yatırımlara hız verilmesi ve demiryolu endüstrisinin gelişimi için çalışmaları hızlandırmıştır. 01.05.2013 tarihli ve 28634 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanarak yürürlüğe giren 24.04.2013 tarihli ve 6461 sayılı “Türkiye Demiryolu Ulaştırmasının Serbestleştirilmesi Hakkındaki Kanun” ile
- TCDD’nin demiryolu altyapı işletmecisi olarak yeniden yapılandırılması,
- TCDD Bağlı Ortaklığı olan TCDD Taşımacılık AŞ’nin kurularak yük ve yolcu taşımacılığı yapması ile özel sektörün de yük ve yolcu taşımacılığı yapmasının önünün açılması,
- Demiryolu altyapı işletmecisi veya tren işletmecisi olarak kamu tüzel kişileri ile şirketlerin yetkilendirilmesi
gibi hususlar düzenlenmiştir.
Yasal düzenlemeler sonucu demiryolu sektörünün serbestleşmesi tamamlanmıştır.
Tablo 1: Yıllar İtibariyle Yük Vagonları
Kaynak: UHDGM
Tablo 1’de serbestleşme kanunu ile özel sektörün demiryolu sektörüne katılımı artmış böylece TCDD hatlarında 2020 itibari ile taşımada kullanılan/işletilen özel sektöre ait vagon sayısı artmıştır.
Tablo 2: Yıllar İtibariyle Net Ton (Milyon)
Kaynak: UHDGM
Tablo 2’de 2020 yılı itibariyle yurtiçi 30,97, uluslararası 3,44 ve idari 0,18 net ton( milyon) olarak gerçekleşmiştir.
Son yıllarda sektörde yaşanan teknolojik ilerlemelerle yüksek hızlı trenlerin gelişmesi ve yaygınlaşması ile karayolları ve havayolları ile rekabet halindedir. Hızlı trenle birlikte tekrar canlanan demiryolları birçok avantajı da beraberinde getirmiştir. Bunlardan birincisi, taşımacılık sektöründe karayolları ve havayollarındaki trafik yoğunluğundan kurtarması, ikincisi; daha az zaman da daha çok yolcu ve yükü daha ucuz ve güvenli taşıyabilmesi, üçüncüsü, çevreye daha az zarar vermesi, dördüncüsü; hızlı tren taşımacılığında meydana gelen baş döndürücü teknolojik gelişmeler. Bu sebeple demiryolu taşımacılığı ön plana çıkmıştır. Tahıl, kömür, petrol, mineraller ve kimyasallar gibi malların büyük miktarlarda taşınması gerekmektedir. Demiryolunun bu tür malların taşınmasında karayolu taşımacılığı üzerindeki rekabet avantajları vardır. Demiryolu yük taşımacılığı ile bu tür ürünleri daha fazla, daha az maliyetle ve daha az zamanda taşınarak etkinlik sağlanması amaçlanmıştır.
Özetle, küreselleşmeyle birlikte taşıma hacminin artması sonucu, ekolojik değer, karbon ayak izi gibi ölçütler taşımacılıkta önemli hale gelmiştir. Avrupa Birliği ve diğer topluluklar çevreye dost taşımacılığa önem vermiştir. Ayrıca karayolu taşımacılığında olası bir tıkanıklığı azaltmak ve emisyon seviyelerini düşürmek için demiryolu taşımacılığı önem verilmiştir. Türkiye’de bu gelişmeler doğrultusunda demiryolu sektöründe düzenlemeler yapmıştır.
(1) Demiryolu Sektörü Raporu 2022
(2) Ulaşan ve Erişen Türkiye İstatistikleri 2003/2020
(3) Öz, M.(2017). “Türkiye'de Demiryolu Sektörünün Rekabete Açılması Ve Regülasyon”, Türkiye Cumhuriyeti Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Maliye Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.