Şekerli İçecek Vergisi
ABD’nin Kaliforniya Eyaletinde bulunan Berkeley şehri diyabeti ve obeziteyi azaltmak amacıyla ABD’de bir ilki gerçekleştirerek 2015 Yılı Mart ayından itibaren şekerle tatlandırılmış içeceklere ons başına 1 cent tüketim vergisi uygulamaya başladı. Bir şişe kola yaklaşık 8,45 ons olduğuna göre bir şişede 8,45 cent vergi doğmakta. ABD gibi bu tür içeceklerin tüketiminin çok yaygın olduğu bir ülkede bu vergi radikal bir uygulama sayılabilir.
Peki bu verginin etkisi nasıldır diye düşünenlere hemen yanıt verelim. Ekim ayında yayınlanan bir araştırmaya göre sonuç beklenenden daha başarılı. Araştırma vergi öncesi ve vergi sonrası dönemlerde hem verginin uygulandığı Berkeley’in hem de verginin uygulanmadığı komşu şehir merkezlerinde anket yöntemiyle yapılmış. Araştırmaya göre verginin uygulamaya girmesinden sonra şekerle tatlandırılmış içeceklerin tüketimi düşük gelirli bölgelerde %21 oranında düşerken karşılaştırma yapılan diğer bölgelerde %4 oranında artmış. Yine bu içeceklerin ikamesi olarak su tüketimi vergi uygulanan bölgelerde diğer bölgelere kıyasla çok daha fazla bir artış gözlenmiş.
Benzer bir uygulama 2014 yılı başında Meksika’da da uygulanmaya başlamıştır. Şeker eklenmiş alkolsüz içeceklerde litre başına 1 peso olarak uygulanan vergi fiyatları yaklaşık %10 oranında yükseltmiş ve tüketim yılın sonunda ortalama olarak %12, düşük gelirlilerde ise %17 oranında azalmıştır. 2 yılın sonunda elde edilen vergi ise 2,6 Milyar ABD Dolarına ulaşmıştır.
İngiltere’de de benzer bir verginin uygulanması planlanmaktadır. Her ne kadar 2018’den önce yürürlüğe girmesi beklenmese de 2 kademeli bir vergi planlanmaktadır. Buna göre 100 mililitrede 5 gramdan fazla olan içecekler 1. kademe, 8 gramdan fazla olanlar ise 2. kademeyi oluşturacak ve litre başına sırasıyla 18 ve 24 penny vergi ödenecektir. Normal kolalı gazozlar doğal olarak 2. kademede kalacaklar. Bu uygulamadan yılda 520 milyon Pound gelir elde edilmesi beklenmektedir.
Bunlar gibi uygulamalar, vergi politikasının toplum sağlığı bakımından etkin bir şekilde kullanılmasının örneklerini oluşturmaktadır. Nitekim Dünya Sağlık Örgütü de “şekerle tatlandırılmış içeceklere etkili bir vergi uygulanmasını” tavsiye etmektedir. Rapora göre “özellikle perakende fiyatlarını %20 ve daha fazla artıran ve uygun bir şekilde tasarlanmış bir verginin orantılı bir şekilde tüketimi azaltacağı yönünde makul ve giderek artan kanıtlar mevcuttur”. Aynı şekilde “taze sebze ve meyvelerin fiyatlarını %10-30 arasında azaltan bir sübvansiyonun da tüketimi artıracağı yönünde güçlü kanıtlar mevcuttur”.
Peki ülkemizde durum nedir. Ülkemizde kolalı gazozlarda %25 oranında ÖTV uygulanmaktadır. Bu oran aslında pek azımsanamayacak düzeydedir ancak verginin kapsamı sınırlıdır. Vergi oranının ülkemiz uygulamasında nispi olması yani satış bedeline göre hesaplanması vergiyi sabit kılmaktadır. Ancak ABD uygulamasında vergi maktu olarak hacme bağlandığı için verginin satış fiyatına göre oranı ürün paketlerine ve fiyatlarına göre değişmektedir.
Verginin bir politika aracı olarak kullanılması ve toplumun tüketimlerinin yönlendirilmeye çalışılması aslında yaygın bir uygulamadır ve bu durum ülkemiz için özellikle geçerlidir. Nitekim sigara ve alkol tüketiminden tutun da satılması istenen araç türlerine kadar vergiler etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Bu durum özellikle de ülkelerin ellerinde başta gümrük politikaları olmak üzere uygulayabilecekleri pek fazla politika aracı kalmaması gerçeği karşısında özellikle geçerlidir.
http://www.who.int/dietphysicalactivity/publications/fiscal-policies-diet-prevention/en/