Kutuplaşmanın yeni versiyonu: Bloklaşma
İkinci dünya savaşı sonrası dünya düzeninde, soğuk savaş yıllarının iki kutuplu Doğu-Batı kutuplaşması döneminin ardından (ekonomik sorunlara çözüm olarak 1985’te başlatılan) “glasnost” sürecindeki SSCB’nin 1991 yılında dağılmasıyla ABD liderliğinde batı ülkelerinden oluşan tek kutuplu döneme geçilmiştir.
Bu dönemde batı ülkeleri dışında kalan ülkeler, Çin ya da Rusya öncülüğünde oluşturulan çeşitli bloklarda yer almışlar; topluluk, birlik, organizasyon, işbirliği kuruluşu gibi oluşumlara katılmışlardır.
Batı ülkelerinin en büyük ticari, ekonomik topluluğu Avrupa Ekonomik Topluluğu 1958’de kurulmuş olup 1993’te Avrupa Birliği’ne dönüşmüştür.
Kuzey Amerika ülkeleri ABD, Kanada ve Meksika arasında 1994’te yürürlüğe giren NAFTA anlaşması ise 2020 yılında ABD lehine revize edilerek USMCA anlaşmasına dönüştürülmüştür.
Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın kurduğu “Şangay Beşlisi” 2001 yılında (SCO) Şangay İşbirliği Örgütü’ne dönüşmüş, örgüte sonradan Özbekistan, Hindistan, Pakistan ve İran katılmışlardır.
Önemli bir blok oluşumu kabul edilen BRIC 2006’da Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin tarafından kuruldu, 2011’de G. Afrika’nın katılımıyla BRICS adını aldı; 2024 başı itibarıyla da Mısır, Etiyopya, İran, Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan’ın katılımıyla genişledi. Son 5 ülke ile birlikte gruba katılan Arjantin’in BRICS üyeliği yeni devlet başkanı Javier Milei hükümeti tarafından geri çekildi. Önümüzdeki dönemde, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu bazı ülkelerin BRICS’e üyeliği konuşulmaktadır.
Bunların dışında; Latin Amerika, Afrika, Pasifik’in iki yakası, Körfez coğrafyası ve Asya kıtasında iyi bilinen örnekleri başta olmak üzere dünyanın her coğrafyasında benzer ticari, ekonomik, politik içerikli bloklaşma örnekleri de bulunmaktadır.
Blokların amacı, türleri ve enstrümanları
Ticari ve ekonomik blokların kuruluş amacı, üye ülkelerin kendi içinde ve blok dışı ülkelerle ticaretinin artırılması ile daha kârlı hale getirilmesidir. Blok içinde ve dışında ticaretin önündeki engeller kaldırılarak; blok ülkeleri lehine anlaşmalarla ülkelerin küresel rekabet gücü artırılarak üye ülkelerin ekonomilerini büyütmelerine katkı sağlanması hedeflenmektedir. Nihai hedef ticari ve ekonomik boyutta tanımlansa da üye ülkeler arasında siyasi işbirliği de gelişmekte, üye ülkelerde rekabet üstünlüğüne sahip sektörlerin gelişimi daha hızlı olmaktadır. Oluşumların statüsüne göre ticari ve ekonomik bloklar kendilerini birlik, topluluk, örgüt, işbirliği anlaşması gibi adlarla ifade etmekte, aşağıdaki modellerde kurulmakta, işletilmektedir.
- Tercihli Ticaret Anlaşmaları, Bölgeleri (FTA/TTA): Anlaşmanın taraf ülkeleri arasında bazı mallarda gümrük vergilerinin düşürüldüğü ya da sıfırlandığı anlaşmalar ya da bölgelerdir. Türkiye’nin de bu kategoride; İran, Azerbaycan, Pakistan ve Özbekistan ile tercihli ticaret anlaşmaları yürürlüktedir.
- Serbest Ticaret Anlaşmaları, Bölgeleri (FTA/STA): STA tarafı ülkeler, kendi içinde serbest ticaret yaparlar, diğer ülkelerle ticaretinde kararları kendileri verirler.
- Gümrük Birliği (CU/GB): Gümrük birliği anlaşmalarıyla, gümrük vergileri yanında gümrük idarelerinin ithalata dönük kolaylaştırıcı uygulamalarıyla birlik ülkeleri lehine ticari fayda sağlanması amaçlanır. Türkiye’nin AB üyeliği sürecinde geçiş aşaması olarak öngörülen gümrük birliği anlaşması bu kategoride olup Türkiye lehine iyileştirilmesi ve güncellenmesi görüşmeleri devam etmektedir.
- Ortak Pazar (CM/OP): Sermaye ve işgücü serbest dolaşımı uygulamalarının eklenmesiyle kapsamı genişletilmiş gümrük birliği modelidir.
- Ekonomik Birlik (EU/EB): Ortak pazar modelinin bir ileri aşaması olup ortak para biriminin kullanımı ile finansal entegrasyonu da içerir. 27 AB ülkesinden, Avro’yu resmi para birimi olarak kabul eden 20 ülke ekonomik birlik üyesi sayılır. Ayrıca AB; ticari, ekonomik birliğin ötesinde siyasi ve kültürel bir birliktir.
Büyük ticari ve ekonomik bloklar ve geleceği
Dünyanın en büyük bloklarının milli gelir ve dış ticaret rakamları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
Önümüzdeki 5-10 yıllık dönemde ticari ve ekonomik bloklarda; finansal boyutlu ekonomik blok olma yolunda hızlı genişlemeler olacağını; ticaret koridorları ile ilgili gelişmelerin de bloklaşmayı destekleyeceğini öngörüyorum.
Önde gelen blokların içinde kendine yer bulamayan ya da bu bloklarla ilişkilerini geliştiremeyen ülkelerin ticari ve ekonomik boyutta olumsuz etkileneceğini değerlendiriyorum. Bazı ülkelerin birden fazla blokta üyeliğinin bulunmasının ise o ülkelere ilave getirileri olacağını, bu ülkelerin ayrıca bulundukları bloklar arasındaki ilişkileri de olumlu etkilemesi beklenmektedir. Özetle; ticari ve ekonomik bloklar önümüzdeki dönemde küresel ticaretin hacmini ve akışını, artan oranda giderek daha fazla etkileyecek, uluslararası ticareti daha belirgin şekillendireceklerdir.
