‘Dijital Avronun Avro Bölgesi bankaları üzerindeki etkisi’ üzerine
Modern ekonomide insanlar giderek daha fazla dijital ödeme yapmaya başladıkça nakit ödemeler tedricen daha az kullanılmaktadır. Dijital dünyada nakit, ödeme aracı olarak marjinal hale gelebilir. Bu çerçevede merkez bankaları, kamu parasının parasal çapa rolünü korumayı ve yeni bir para türüne [yani ticari dijital para birimi (commercial digital currencies)] yönelik girişimlerden kaynaklanan potansiyel tehditleri ele almayı amaçlayan perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimlerini (Central Bank Digital Currencies-CBDCs) sunma olasılığını araştırmaktadırlar.
Bu bağlamda Avrupa Merkez Bankası’nın (European Central Bank-ECB) ‘dijital avro’ olarak da adlandırılan kendi Merkez Bankası Dijital Para Birimini hayata geçirme olasılığını keşfetme girişimi, Avrupa Birliği (AB) para sistemi için bir dönüm noktası olacaktır. Dijital avro, hane halklarının ve işletmelerin elektronik ödemeler yapmak için ilk kez merkez bankası parasını kullanmasına olanak tanıyan yeni bir merkez bankası parası biçimi olacaktır. Dijital avro, nakit paranın yerine geçmek yerine, onu tamamlayan elektronik bir perakende ödeme aracı olarak işlev görecektir.
Avrupa Merkez Bankası, 2021 yılında dijital avronun optimal tasarımını belirlemek için dijital avro projesine yönelik 2 yıllık bir araştırma evresi (investigation phase(1)) başlatmıştır. Bu aşamanın sonunda (Ekim 2023) Avrupa Merkez Bankası, dijital avronun bazı özelliklerine ilişkin temel ilkeleri(2) belirlemiş ve dijital avro projesinin bir sonraki aşaması olan hazırlık aşamasını (preparation phase(3)) başlatmaya karar vermiştir. Avrupa Merkez Bankası, 2026 yılında hazırlık aşaması tamamlandıktan sonra, dijital avronun çıkarılıp çıkarılmayacağına karar verecektir. Bu aynı zamanda AB mevzuatındaki gelişmelere, yani ortak yasa koyucuların Avrupa Komisyonu’nun dijital avronun temel özelliklerini [örneğin yasal ihraç statüsü (legal tender status)] şekillendirecek dijital avronun kurulmasına ilişkin Tüzük tasarısı(4)üzerinde anlaşıp anlaşmayacağına da bağlıdır.
İlk sürümlerinde dijital avro yalnızca Avro Bölgesi sakinleri, tacirler ve hükümetler/kamu otoriteleri (residents, merchants and governments/public authorities) tarafından erişilebilir olacaktı. Kullanıcılar dijital avro hizmet sağlayıcılarını (örneğin banka) seçebilirler. Dijital avro hem çevrimiçi hem de çevrimdışı işlevler sunacak ve i) kişiden kişiye ödemeler, ii) satış noktası ödemeleri, iii) elektronik ticaret (e-ticaret) ödemeleri ve iv) hükümetlere yapılan ve hükümetlerden yapılan ödemeler için(5) kullanılabilir.
Hanehalkları ve işletmeler dijital avroyu banknotlardan veya banka mevduatından dönüşüm yoluyla elde edebilirler. Dijital avronun Avro Bölgesi bankacılık sektörü üzerindeki etkisi, hem alım seviyesine hem de bunun banknotların mı yoksa banka mevduatının dönüştürülmesinden mi kaynaklanacağına bağlı olacaktır. İlk durumda kullanıcılar, yalnızca dağıtım acentesi olarak hareket edecekleri için finansal olarak etkilenmeyecek olan bankalar aracılığıyla banknotları dijital avroya çevirebileceklerdir. Aksine, mevduatın dijital avro ile değiştirilmesi bankaları etkileyecektir. Mevduat kaybına uyum sağlamak için bankalar, mümkün olduğu takdirde fazla rezervlerini Eurosystem’de kullanabilirler. Ancak (mevduatta) önemli tutarda çıkış olması durumunda, bankaların mevduat çekişine/kaybına yönelik daha yapısal önlemler alması ve düzenleyici likidite yükümlülüklerini karşılamaya devam etmesi gerekecektir. Bankaların, i) mevduat sahiplerini mevduatı dijital avroya çevirmekten caydırmak için mevduat faizlerini artırmaları, ii) kaybedilen mevduatı daha fazla merkez bankası finansmanıyla değiştirmeleri, iii) uzun vadeli (sigortalı/sigortasız) piyasa finansmanını artırmaları veya iv) ekonomiye (borçlanmanın azaltılması) verilen kredileri azaltmaları gerekecektir(6).
Bankalar için ucuz ve istikrarlı bir fonlama kaynağı olan müşteri mevduatındaki azalma, bu çıkışın merkez bankası fonlaması ve/veya piyasa fonlaması gibi daha pahalı fonlama kaynaklarındaki artışla telafi edilmesi durumunda bankaların fonlama maliyetlerini artıracaktır. Böylece bankaların finansmanı daha istikrarsız ve maliyetli hale gelecek ve hem kârlılıkları hem de borç verme kapasiteleri etkilenecektir.
Dijital avronun alım seviyesi, i) tasarım özelliklerine bağlı olarak dijital avronun kullanıcılar için çekiciliğinden, ii) bankaların dijital avronun piyasaya sürülmesine tepkisinden (örneğin mevduat faizlerindeki artış), iii) ihraç sırasındaki mevcut ekonomik ve finansal koşullar ile iv) Eurosystem’in bu düzenlemeyi kontrol etmek için uyguladığı önlemlerden(7) etkilenecektir.
Bu nedenle Avrupa Merkez Bankası, dijital avronun bir yatırım şekli olmaktan ziyade bir ödeme aracı olarak işlev görmesini sağlamak için dijital avronun kullanımını gerekli ölçüde sınırlamak için bazı önlemlerin getirilmesine doğru ilerlemektedir. Avrupa Merkez Bankası, bu itibarla, bireysel alımları kontrol etmek ve banka mevduatının dijital avroya dönüştürülme hızını sınırlamak için dijital avro varlıklarına niceliksel sınırların getirilmesini savunmaktadır. Bireyler henüz tanımlanmamış olan tek tip bir tutma sınırına tabi olacaktır. Her ne kadar Avrupa Merkez Bankası yetkililerinin konuşmalarında(8) ve belgelerinde(9)3 bin avroluk bir limitten bahsedilse de Avrupa Merkez Bankası, söz konusu limitin o dönemdeki ekonomik koşulları yansıtacak şekilde olası lansman tarihine yakın bir zamanda belirleneceğini açıklamıştır. ‘Şelale’ işlevi, eşik sınırını aşan dijital avro varlıklarının (yani, gelen ödemelerden kaynaklanan fazla tutarın) alacaklının elinde bulunan bir banka hesabına otomatik olarak aktarılmasına olanak tanıyacaktır. ‘Tersine şelale’ işlevi ise, banka hesaplarından ek likidite çekileceği için, tutar mevcut dijital avro fonlarını aşsa bile kullanıcıların ödeme yapabilmelerini sağlayacaktır. Tacirler, hükümetler ve kamu otoriteleri sıfır tutma limitine (zero-holding limits) sahip olacak (yani, dijital avro varlıklarını biriktiremeyecek) ve dijital avro cinsinden alınan/yapılan tüm ödemeler, yukarıda açıklanan ‘şelale’/’ters şelale’ işlevine (waterfall/reverse waterfall functionality) dayalı olarak onların banka hesaplarına aktarılacak/banka hesaplarından gönderilecektir.
Banka mevduatının dijital avro ile önemli ölçüde ikame edilmesi, bankaların vade dönüşümündeki rolü üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir ve bankaların ekonomiye sağladığı kredi tutarı ve maliyeti üzerinde önemli sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle Avrupa Merkez Bankası, özellikle geçiş aşamasında dijital avronun alımını kontrol etmeye yönelik güvencelere özellikle vurgu yapmıştır. Önlemler, dijital avronun büyük ve hızlı bir şekilde ele geçirilmesinden kaynaklanan risklerin azaltılması ile dijital avronun politika hedeflerine ulaşmak için gerekli olan önemli düzeyde kullanımın sağlanması arasında doğru dengeyi sağlayacak şekilde kalibre edilmelidir. Avrupa Merkez Bankası’nın ön analizlerine (preliminary analyses(10)) göre, 1,5 trilyon avroya kadar toplam dijital avro varlıklarının finansal sistem ve para politikası üzerinde olumsuz bir etkisi olmayacaktır. Tacirler ve hükümetler için sıfır tutma limitinin yanı sıra gerçek kişiler için 3 bin avroluk bir eşiğin, toplam dijital avro varlıkları için yukarıdaki hedef ile uyumlu olduğu, bankalardan önemli tutarlarda mevduat çıkışı ve bunun sonucunda ortaya çıkan bankacılığın aracısız kalması risklerini azalttığı görülmektedir.
(1) https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2021/html/ecb.pr210714~d99198ea23.en.html
(2) https://www.ecb.europa.eu/paym/digital_euro/investigation/profuse/shared/files/dedocs/ecb.dedocs231018.en.pdf
(3) https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2023/html/ecb.pr231018~111a014ae7.en.html
(4) https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:6f2f669f-1686-11ee-806b-01aa75ed71a1.0001.02/DOC_1&format=PDF
(5) Metnin İngilizcesi şu biçimdedir: [“person-to-person payments, point-of-sale payments, e-commerce payments, and payments to and from government(s)”].
(6) Metnin İngilizcesi şu şekildedir: [“increase deposit rates to disincentivize depositors from converting deposits into digital euro, replace lost deposits with more central bank funding, increase long-term (secured/unsecured) market funding or decrease lending to the economy (deleverage)”].
(7) Metnin İngilizcesi şöyledir: [“the attractiveness of the digital euro to users based on its design features, the banks’ reaction to the introduction of the digital euro (eg, increase in deposit rates), the prevailing economic and financial conditions at the time of issuance, and the safeguards applied by the Eurosystem to control its take-up”].
(8) https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2021/html/ecb.sp210210~a1665d3188.en.html
(9) https://cepr.org/voxeu/columns/central-bank-digital-currency-remuneration-world-low-or-negative-nominal-interest
(10) https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2022/html/ecb.sp220615~0b859eb8bc.en.html