Vergi İncelemesi ve Türleri
Devlet kendisine vergi verenleri 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’na göre üç yolla denetler
- Yoklama
- Bilgi İsteme
- Vergi İncelemesi
Vergi İncelemesi; Hesapların gerçeği yansıtıp yansıtmadığının araştırılmasıdır. Vergi incelemesine ilişkin temel hükümler VUK’un 134-147’inci maddeleri arasında düzenlenmiştir.
Vergi; Devlet hukukunun tanıdığı ve verdiği yetki ile yurttaşın kazancına el atma eylemidir. Bu eylemin duyarlılığı gerektirdiği çok açıktır. Çünkü kişinin çalışıp çabalayıp elde ettiği bir kazanca hukukun verdiği yetki ile ortak olmakta, devlet elde edilmiş gelirin bir bölümünü kendine almaktadır. İşte bu denli net olan yurttaşın parasının bir bölümüne el koyma eyleminin çok duyarlılıkla ve özenle yurttaş-devlet güveni sarsılmadan yerine getirilmelidir. Kuramsal olarak devletin egemenlik gücünden kaynaklanarak saldığı ve aldığı vergi sürecinde gerçekleştirdiği denetim diğer denetim türlerinden çok önemlidir.
Beyan usulünde matrahların doğru beyan edilip, edilmediğinin tespiti bakımından vergi incelemeleri en önemli vergi denetim tekniğidir. Çağdaş hukuk devleti normlarını benimsemiş ülkelerde böylesine önemli bir yetki rasgele kullanılamaz. Ayrıca, vergi idaresi çağdaş hukuk devletinde vergi incelemesi yetkisini tehdit ve korkutma unsuru olarak bir silah gibi kullanamaz. Devlet, yurttaşlarını vergiyi ve vergi incelemesini silah olarak kullanarak tehdit etmez. Böyle bir olasılık dahi, hukuk devleti ilkelerinin yerle bir olması sonucunu doğurur. Bu bakımdan, vergi incelemesinde son derece özenli, duyarlı, ilkeli ve hukuki davranılması mükellef hak ve hukuku bakımından çok önemlidir. Devlet ile devleti oluşturan ana öğe yurttaşları arasında en kutsal sözleşme güven sözleşmesidir. Hukuken çok yüce olan güven sözleşmesinin herhangi bir nedenle sarsıntıya uğratılması çok tehlikeli sonuçlar doğurur. Bu güven sözleşmesinde kamu erkinin en güçlü araçlarından biri olan ve çok etkili sonuçlara yol açan vergi denetiminin çok özel bir yeri vardır. Durum böyle olunca, vergi inceleme yetkisinin yetkin ellerde olması, görev ve yetki çakışmasının her koşulda aranması, vergi incelemesi yapılırken nesnel ve hukuki olunması yaşamsaldır. Vergi denetimi hukuksuz, hukuk devleti ise denetimsiz olamaz.
VUK’un 135’inci maddesi uyarınca vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar şunlardır.
Vergi Müfettişleri, Vergi Müfettiş Yardımcıları, ilin en büyük mal memuru veya vergi dairesi müdürleri tarafından yapılır. Gelir İdaresi Başkanlığının merkez ve taşra teşkilatında müdür kadrolarında görev yapanlar her hal ve takdirde vergi inceleme yetkisini haizdir.
Vergi incelemesi çok değişik türlere ayrılabilir. Bu ayrım, yaklaşım tarzına göre değişebilmektedir.
Bu ayrımların bazıları şöyledir.
- İncelemenin Genişliği Bakımından
a-) Tam İnceleme: Vergi revizyonunun en akılcı en gelişmiş şekli olup, bir işletmenin geçmiş hesap dönemine ait kayıt ve hesaplarının her türlü vergiler bakımından incelenmesidir.
b-) Arızi İnceleme: Vergi incelemesinde tam ve genellik kuralının istisnasını teşkil eden bazı incelemelerdir. Bunlar; Veraset ve İntikal vergisi, Kurumlarda tasfiye ve birleşmeye ilişkin hallerde aramaya dayanarak yapılan incelemeler.
- İncelemenin Yapıldığı Yer Bakımından:
a- İşyerinde inceleme
b- İşyeri dışında inceleme
c- Dairede inceleme
d- Posta aracılığı ile inceleme
- İncelemenin İçeriği Bakımından
a- Tam İnceleme
b- Örneklerle İnceleme
- İncelemenin Sürekliliği Bakımından
a- Sürekli İnceleme: İncelemeye alınan kuruluşların belirli bir dönem esas alınarak birkaç yıl arayla incelenecek şekilde ve her inceleme bir öteki incelemenin bitim tarihinden başlayacak şekilde sürekli olarak incelenmesidir.
b- Devresel İnceleme: Mükelleflerin zaman aşımı süresi içerisinde hiç değilse bir kez incelenmesi amacı ve sürekli incelemenin güçlükleri nedeni ile devresel incelemeye gidilebilmektedir.
- İncelemenin Akışı Bakımından
- İleriye Doğru İnceleme
- Geriye Doğru İnceleme
- Yükümlü Sayısı Açısından
a- Toplu İncelemeler
b- Münferit İncelmeler
- İncelemenin Şekli Açısından:
a- Olağan Vergi İncelemesi: Ne tür olursa olsun incelmeye yetkili elemanlarca aramaya başvurulmaksızın yapılan tüm vergi incelmelerini ifade eder.
b- Aramalı Vergi İncelemesi: Olağandışı bir vergi incelemesidir. Olağan yollarla kaçırılan verginin çıkarılmasının olanaklı olmadığı durumlarda başvurulan bir vergi incelemesi şeklidir. Sulh Ceza Yargıcından alınacak arama kararına dayanılarak yapılır.
c- Vergi İadesi İncelemeleri: Genel olarak yüklen iade edilmesi gereken KDV iadesini gerçekleştirmek üzere yapılan vergi incelmelerini ifade eder.
- İncelemenin Kaynağı Açısından:
- Normal İncelemeler:
- İhbarlı İncelemeler
- Karşıt İncelmeler
- İncelemenin Kapsamı Açısından:
a- Tam İncelemeler: Bütün vergi inceleme safhalarını matrah unsurlarını kapsayacak ve yükümlünün tabi olduğu bir vergi karşısındaki durumunu bir vergilendirme dönemi bazında tespit etmeye yönelik olarak yapılan vergi incelmeleridir.
b- Kısa incelemeler: Vergi Matrahını oluşturan unsurlardan yalnız biri veya birkaçında yapılan vergi incelemeleridir.
c- Sınırlı İncelemeler: Vergi Matrahını oluşturan unsurlardan biri veya birkaçına ilişkin olarak belirli konularda yapılan vergi incelemeleridir.