Vergi, Maliye, Ekonomi, Sosyal Güvenlik, Ticaret Hukuku Hakkındaki Herşey

Mükellef Hakları

Okan ATAK
Okan ATAK
7154OKUNMA

Vergi İnceleme Sürecinde Mükellefin Temel Hakları Nelerdir?

Vergi kanunları ile vergileme işlemlerinde verginin taraflarına (vergi idaresi-mükellef) bazı görev ve sorumluluklar verilmiş bazı haklar da tanınmıştır. Vergilemeye ilişkin mevzuat genel olarak incelendiğinde bir tarafta verginin alacaklısı durumundaki devletin daha çok vergilendirme yetkisi ve bu yetkileri nasıl kullanacağı, diğer tarafta ise mükellefin ödev ve yükümlülüklerinin neler olduğu görülmektedir.

Vergi Usul Kanunu’nun (VUK) 134. maddesinde vergi incelemesinden maksadın, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak olduğu açıklanmıştır. Vergi incelemesi sırasında mükellefin nasıl yükümlülükleri varsa hakları da vardır. Bu vesile ile vergi incelemesi yapılırken mükellefin inceleme sırasındaki haklarının gözetilmesi gerekmektedir. Bu hakların gözetilmesi vergi idaresinin mükellefe karşı yükümlülüğüdür. Bunun yanı sıra mükellefin de vergi incelemesinin sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesi için vergi mevzuatından doğan ödevlerini (yükümlülüklerini) yerine getirmesi gerekmektedir.

Vergi inceleme sürecinde mükellefin temel hakları genel olarak; Vergi Usul Kanunu(1) ve Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik(2) ile düzenlenmiş ve açıklanmıştır. Bu temel düzenlemeler dışında mükellefin temel haklarını açıklayan idarenin düzenlemiş olduğu broşür ve iç işlemlerle ilgili yazıları da vardır.

Vergi incelemesi sürecinde mükellefin temel haklarını şu şekilde sıralayabiliriz:

  1. Vergi İnceleme Elemanının Kimliğini Görme Hakkı (VUK madde 136)
    Mükellefler, Vergi Usul Kanunu’nun 136’ncı maddesine göre; işe başlamadan evvel vergi incelemesi yapanlardan vergi incelemesi yapmaya yetkili olduklarına dair kimliğin kendilerine gösterilmesini isteyebilirler.
  2. İnceleme Konusunu ve Kapsamını Öğrenme Hakkı (VUK madde 140)
    Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; mükellefler vergi inceleme elemanlarından incelemenin konusu ve kapsamı hakkında incelemeye başlamadan önce kendilerine açıklama yapılmasını isteyebilirler.

  3. Mükellefin İncelemenin Kendi İşyerinde Yapılmasını İsteme Hakkı (VUK madde 139)
    Vergi Usul Kanunu’nun 139’uncu maddesine göre; vergi incelemeleri esas itibariyle incelemeye tabi olanın işyerinde yapılır. Mükellefte bu konuda incelemenin kendi işyerinde yapılmasını isteyebilir.

  4. Zorunlu Sebepler Nedeniyle İncelemenin Dairede Yapılmasını İsteme Hakkı (VUK madde 139)
    Vergi Usul Kanunu’nun 139’uncu maddesine göre; iş yerinin müsait olmaması, ölüm, işin terk edilmesi gibi zaruri sebeplerle incelemenin mükellefin işyerinde yapılması imkânsız olur veya mükellef ve vergi sorumluları isterlerse inceleme dairede yapılabilir.

  5. Defter ve Belgelerini İbraz Etmek İçin Ek Süre İsteme Hakkı
    Vergi Usul Kanununa göre; mükellef zor durumda kalması nedeniyle defter ve belgelerini istenen sürede ibraz edemeyecek durumda ise, ek süre verilmesini isteme hakkına sahiptir.

  6. Vergi İnceleme Raporlarının Mevzuata Uygun Olmasını İsteme Hakkı (VUK madde 140)
    Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; vergi incelemesi yapanlar vergi kanunlarıyla ilgili kararname, tüzük, yönetmelik, genel tebliğ ve sirkülere aykırı vergi inceleme raporu düzenleyemezler. Bu madde mükellefe vergi inceleme raporlarının mevzuata uygun olmasını isteme hakkını vermektedir.

  7. İşyerinde Yapılan İncelemelerde Resmi Mesai Saatleri Dışında İnceleme Yapılmamasını İsteme Hakkı (VUK madde 140)
    Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması hükmü dışında, işyerinde yapılan incelemenin resmi mesai saatleri dışında yapılmaması gerekmektedir. Bu madde de mükellefe istisnai durumlar dışında resmi mesai saatleri dışında inceleme yapılmamasını isteme hakkı vermektedir.

  8. İncelemenin İşyerinin Faaliyetini Engellememesini İsteme Hakkı (VUK madde 140)
    Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; inceleme esnasında tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması işlemleri, işletmenin faaliyetlerini sekteye uğratmamalıdır. Mükellef bu konuda işletme faaliyetlerinin aksamamasını isteyebilir.

  9. İncelemenin Her Safhasında Bilgi Alabilme Hakkı
    Mükellef, vergi incelemesinin her safhasında inceleme süreci hakkında inceleme elemanından incelemenin durumu ile ilgili bilgi isteyebilir.

  10. Fiili Envanterin Yapılmasının Gerektirdiği Giderlerin Kendisine Ödenmesini İsteme Hakkı (VUK madde 134)
    Vergi Usul Kanunu’nun 134’üncü maddesine göre; fiili envanterin yapılmasının (iktisadi malların ölçülmesi, sayılması) gerektirdiği ve incelemeyi yapan tarafından tasdik edilen giderler Hazinece mükellefe ödenir. Mükellef, vergi incelemesi sırasında eğer fiili envanter yapılması gerekir ve envanter yapımı sırasında bir gidere katlanırsa idareden yapılan bu giderin kendisine ödenmesini isteyebilir.

  11. El Konulmuş Defter ve Vesikalardan Faydalanma Hakkı (VUK madde 144)
    Vergi Usul Kanunu’nun 144’üncü maddesine göre; mükellefler inceleme elemanının gözetiminde, inceleme amacıyla el konulmuş defter ve vesikalar üzerinde incelemeler yapmaya, örnek almaya, kayıtlar çıkarmaya ve beyanname verebilmek için bunları istemeye yetkilidirler. Mükellef beyannamesini tanzim için gerekli bilgileri defter ve vesikalardan bu madde hükmüne göre çıkarabilir. Mükellefin bu husustaki yazılı isteği yetkililerce derhal yerine getirilir. Yine Vergi Usul Kanunu’nun 144’üncü maddesine göre; yapılan aramalar sonucunda defter ve vesikaların muhafaza altına alınmış olması, süresi gelen vergi beyannamelerinin verilmesi ödevini kaldırmaz. Yani mükellef defter ve belgeleri incelemede olsa dahi defter ve belgelerinden yaralanabilir.

  12. Arama Kararının Gösterilmesini İsteme Hakkı
    Vergi inceleme elemanının gerekçeli bir yazı ile Sulh Yargıcından arama kararı alınmasını istemesi ve Sulh Yargıcının da bu kararı vermesi üzerine mükellef nezdinde arama yapılması sırasında, mükellef Sulh Yargıcı tarafından verilen arama kararının gösterilmesini isteyebilir.

  13. İnceleme Sırasında Müşavir ve/veya Avukat Bulundurma Hakkı
    Mükellef vergi incelemeleri ile ilgili görüşmelere, defter ve kayıtlarla ilgili olan yetkili Serbest Muhasebeci, Serbest Muhasebeci Mali Müşavir ve Yeminli Mali Müşavirler veya avukatların kendisiyle birlikte katılmasını sağlamak ya da kendisini temsilen yetkili bir temsilcisini göndermek hakkına sahip bulunmaktadır. (Mükellefi temsilen gelen kişilerin yasal olarak yetkilendirilmiş olmaları ve temsil belgesinin görüşmeler başlamadan önce inceleme elemanına verilmesi gerekir.)

  14. İncelemenin Kanunda Belirtilen Sürelerde Bitirilmesini İsteme Hakkı (VUK madde 140)
    Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; vergi incelemesi yapanların, incelemeye başlanıldığı tarihten itibaren, tam inceleme yapılması halinde en fazla bir yıl, sınırlı inceleme yapılması halinde ise en fazla altı ay içinde incelemeleri bitirmeleri esastır. Bu süreler içinde incelemenin bitirilememesi halinde ek süre talep edilebilir. Bu talep vergi incelemesine yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından değerlendirilir ve altı ayı geçmemek üzere ek süre verilebilir. Bu durumda, vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından incelemenin bitirilememe nedenleri yazılı olarak nezdinde inceleme yapılana bildirilir.

  15. Vergi İnceleme Tutanaklarına İtiraz ve Görüşlerinin Yazılmasını İsteme Hakkı (VUK madde 145)
    Vergi Usul Kanunu’nun 145’inci maddesine göre; mükellefler diledikleri itiraz ve mülahazaların vergi inceleme tutanaklarına kaydedilmesini isteyebilirler. Yani mükellef inceleme sırasında gerekli görülen hallerde tutulan tutanaklara inceleme ile ilgili her türlü itiraz, şerh ve görüşlerinin yazılmasını isteyebilir.

  16. İlgililerin Tutanağın İçerdiği Hususlardan Haberdar Olma Hakkı
    Mükellef, Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 17’inci maddesinde ‘’Tutanakta belirtilen hususların ilgililer tarafından okunduğunu ve doğruluğunun anlaşıldığını belirten ifade yer alır’’ düzenlemesi uyarınca; ilgililer vergi incelemesi sırasında düzenlenen tutanağı okuma, içerdiği hususların doğruluğu, defter kayıtlarına, belgelere ve ifadelere uygunluğunu anladıktan sonra vergi incelemesini yapan yetkili ile birlikte imzalama ve dolayısıyla tutanağın içerdiği hususlardan haberdar olma hakkına sahiptir.

  17. Vergi İncelemesinin Bittiğine İlişkin Resmi Bir Yazıyı İsteme Hakkı (VUK madde 140)
    Vergi Usul Kanunu’nun 140’ıncı maddesine göre; mükellef inceleme bitince, incelemenin yapıldığını gösteren resmi bir yazı isteyebilir. Mükellef bu resmi yazı ile incelemenin sonuçlarını görebilir ve gerekli haklarını aramaya devam edebilir.

  18. Vergi Mahremiyetine Uyulmasını İsteme Hakkı (VUK madde 5)
    Vergi Usul Kanunu’nun 5’inci maddesine göre vergi incelemesi yapmakla görevli olanlar görevleri dolayısıyla, mükellefin ve mükellefle ilgili kimselerin şahıslarına, muamele ve hesap durumlarına, işlerine, işletmelerine, servetlerine veya mesleklerine ilişkin öğrendikleri sırları veya gizli kalması gereken diğer hususları ifşa edemezler.

    Mükellef vergi incelemesi sırasında veya sonrasında vergi mahremiyetine uyulmasını isteme hakkına sahiptir ve vergi mahremiyetinin ihlal edildiğinin belirlenmesi halinde ise şikâyette bulunabilir.

  19. Tutanaktan Bir Nüsha Alma Hakkı (VUK madde 141)
    Vergi Usul Kanunu’nun 141’inci maddesine göre; mükellef vergi incelemesi sırasında düzenlenen tutanaklardan bir nüsha alma ve itirazlarının bulunması halinde bu itirazlarının tutanağa işlenmesini isteme hakkına sahiptir.

  20. Mükellefin Rapor Değerlendirme Komisyonunca Dinlenmesi
    Rapor Değerlendirme Komisyonları gerekli gördüğü durumlarda ya da talepleri üzerine vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar tarafından düzenlenen vergi inceleme raporları hakkında mükellefi dinleyebilirler.

    Mükellefler, Rapor Değerlendirme Komisyonları tarafından dinlenmek için taleplerini, vergi inceleme tutanaklarına kaydedilmesini isteyebilecekleri gibi taleplerini içeren bir dilekçe ile rapor değerlendirme, işlemi bitmeden Grup Başkanlıklarına da başvurabilirler.

  21.  Uzlaşma Hakkı
    Mükellef, ikmalen, res’en veya idarece tarh edilen vergilerle, bunlara ilişkin vergi ziyaı cezalarının (359’uncu maddede yazılı olan vergi kaçakçılığı ile ilgili fiillerle vergi ziyaına sebebiyet verilmesi halinde tarh edilen vergi ve kesilen ceza ile bu fiillere iştirak edenlere kesilen cezalar hariç) tahakkuk edecek miktarları konusunda, tarhiyat öncesi ya da tarhiyat sonrası uzlaşma talebinde bulunabilir.

  22.  Dava Açma Hakkı
    Mükellefler ve kendilerine vergi cezası kesilenler, tarh edilen vergilere ve kesilen cezalara karşı kanunlarda yazılı süre ve şartlarla vergi mahkemesinde dava açabilirler.

    İdarenin, her mükellefini inceleme hakkı olduğu gibi mükelleflerin de inceleme sürecinde bir takım hakları vardır. Vergi incelemesi yapılırken mükellefin bu bir takım haklarının gözetilmesi gerekmektedir. Bu hakların gözetilmesi vergi idaresinin mükellefine karşı yükümlülüğüdür. Bunun yanı sıra mükellefin de vergi incelemesinin sağlıklı bir şekilde gerçekleşmesi için vergi mevzuatından doğan ödevlerini yerine getirmesi gerekmektedir.

    Vergi inceleme sürecinde taraflar (vergi idaresi-mükellef), sahip oldukları hak ve yetkilere uygun hareket ettikleri, buna karşılık yükümlülüklerini de iyi bir şekilde yerine getirdikleri ölçüde sağlıklı ve hukuki zemine oturmuş bir vergi incelemesinden bahsetmek mümkün olacaktır.

    Mükellef haklarına ilişkin düzenlemelerin etkin bir şekilde ve kararlılıkla yapılması, mükelleflerin vergiye uyumunu artıracak ve vergi idaresi-mükellef ilişkilerinin geliştirilmesine önemli katkılar sağlayacaktır.

    Vergi inceleme sürecinde, taraflardan birinin kendi hak ve yükümlülüklerini daha iyi algılaması; karşı tarafında hak ve yükümlülüklerini algılamasına katkısı olacaktır. Başka bir deyişle; mükellefin hakları, idarenin yerine getirmesi gereken yükümlülüğü, idarenin yükümlülükleri ise mükellefin gözetilmesi gereken haklarıdır. 

Kaynaklar

  1. 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu (10.01.1961 tarih ve 10703 sayılı resmi gazete).
  2. Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (31.10.2011 tarih ve 28101 sayılı resmi gazete).
  3. Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı, ‘‘Vergi İncelemelerinde Mükellef Hak Ve Yükümlülükleri’’, 2013.
  4. Gelir İdaresi Başkanlığı, ‘’Vergi İncelemelerinde Mükellefin Hakları İdarenin Yükümlülükleri’’, 2007.
  5. Doğan, Hayrullah ve Yavuz, Yüksel; ‘’Örneklerle Vergi İncelemeleri’’, DT Denetim Turkey, 2014. 

Yorumlarınızı Bize Yazınız

Soru Sor