Vadeli İşlemler ve Vadeli İşlem Piyasaları
1. Vadeli İşlemler (Vadeli İşlem Sözleşmeleri)
Vadeli işlem, gelecekteki bir tarihte teslimatı yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın bugünden belirlenen şartlarla alım satımının yapılmasıdır.
Vadeli işlem sözleşmesi ise belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki malı, kıymetli madeni, finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını veya dövizi alma ya da satma yükümlülüğü veren sözleşmedir.
Vadeli işlem sözleşmesi yapıldığı an; belirlenen varlığın teslim edilecek miktarı, teslimat tarihi, teslim edilecek malın kalitesi ve takasın hangi tarihle gerçekleştirileceği belirlenir. Vade sonunda alıcı ve satıcı yükümlülüğünü yerine getirmek zorundadır.
Vadeli işlem sözleşmelerinde; vadeli işlem sözleşmesi satın alan taraf, sözleşmenin vadesi geldiğinde sözleşmeye konu teşkil eden varlığı sözleşmede belirtilen fiyat ve miktarda satın almak ya da nakdi uzlaşmayı sağlamak zorundadır. Vadeli işlem sözleşmesi satan taraf ise sözleşmenin vadesi geldiğinde sözleşmeye konu teşkil eden varlığı sözleşmede belirtilen fiyat ve miktarda satmak ya da nakdi uzlaşmayı sağlamakla yükümlüdür.
Döviz ve faiz üzerine ilk vadeli işlem sözleşmeleri 1973 yılında ABD’de gerçekleştirilmiştir. Türkiye’de ise Şubat 2005 tarihi itibariyle Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası faaliyete başlamıştır. Vadeli işlem sözleşmeleri genellikle mallara, hisse senetlerine, faiz oranlarına, dövize dayalı olarak düzenlenirken hava durumu gibi birçok farklı değişkene dayalı olarak düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri de günümüz mali piyasalarında işlem görmeye başlamıştır.
Vadeli işlemler, forward, futures, opsiyon ve swap işlemlerinin tamamını kapsamaktadır. Bunların özellikleri aşağıda açıklanmıştır.
1.1. Forward Sözleşmeler
Forward, vadeli satış olarak adlandırılmaktadır. Forward sözleşmesi, gelecekte yapılacak bir alım satım işleminde vadenin, miktarın ve fiyatın taraflarca bugünden belirlendiği sözleşmeler olarak tanımlanabilir. Forward işlemlerinde gelecekte alım satıma konu olacak değer, mal olabileceği gibi, döviz, menkul kıymet, altın gibi kıymetler de olabilmektedir. Forward sözleşmeler, tarihte ilk rastlanan vadeli sözleşmeler olup, vadeli sözleşmelerin günlük hayatta en sık başvurulan şeklidir.
Forward sözleşmelerinde; alım-satıma konu olan varlığın fiyatı, miktarı, özellikleri, teslim yeri, ödeme tarihi ve diğer özel şartlar taraflar arasında kararlaştırılır. Bu nedenle her forward sözleşmesi tamamen tarafların iradeleri doğrultusunda oluşan özel bir sözleşmedir. Dolayısıyla forward sözleşmelerinde önceden belirlenmiş bir standart söz konusu değildir. Ayrıca forward sözleşmeleri aktif bir borsada işlem görmediklerinden ikinci el piyasaları da bulunmamaktadır.
Forward işlemlerde, vade sonu itibariyle belirlenen fiyat, o tarihte piyasada oluşan fiyattan yüksek ise zarar, altında ise kar söz konusudur.
Forward sözleşme türleri ise emtia forward sözleşmeleri, döviz forward sözleşmeleri ve faiz forward sözleşmeleri olmak üzere üç türdür.
1.2. Futures Sözleşmeleri
Futures, vadeli işlem olarak ifade edilmektedir. Futures sözleşmeler; bir mal, finansal araç veya dövizin standart miktarının ilerideki bir tarihte sözleşmenin yapıldığı tarihte kararlaştırılan fiyat ve teslim şartlarıyla vadeli işlem borsalarında alım satımı için yapılan bir anlaşmadır.
Futures sözleşmelerinin temel özellikleri; futures sözleşmeleri organize borsalarda alınıp satılırlar, futures sözleşmelerinde sözleşmeye konu kıymetin özellikleri, miktarı, vadesi vb. konular standartlaştırılmıştır, borsaların tespit ettiği kıymet ve standartlar dışında futures sözleşmeleri yapılamaz, futures sözleşmesinin fiyatı anlaşmanın yapıldığı tarihte bellidir, futures piyasalarda taraflar birbirine karşı değil, takas merkezine karşı sorumludurlar.
Fiziksel bir varlığın söz konusu olduğu futures sözleşmelerine mal-emtia futures, finansal bir varlığın söz konusu olduğu futures sözleşmelerine de finansal futures adı verilmektedir. Finansal futures ise kendi içeresinde, faize dayalı, dövize dayalı ve endekse dayalı olarak üç ana sınıfa ayrılabilmektedir.
Futures sözleşmeleri; gelecekte oluşabilecek riskten korunmak isteyenler, gelecekteki değişikliklerden kazanç elde etmek isteyenler ve piyasalar arasındaki fiyat farklılıklarından yararlanmak isteyenler tarafından kullanılmaktadır. Futures sözleşmelerinin işlem gördüğü borsalarda sözleşmenin vadesi, büyüklüğü, teslim şekli, uzlaşma fiyatı, son işlem günü, teminat oranları ve fiyat adımları konusunda standart getirilmesi söz konusudur.
1.3. Opsiyon Sözleşmeleri
Opsiyon, seçmeli vadeli işlem olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca opsiyon bir haktır, zorunluluk değildir. Opsiyon sözleşmesi, alan tarafa, üzerine opsiyon yazılan mal veya kıymeti gelecekte belirli bir tarihte belirlenen miktarda alma veya satma hakkını sağlayan sözleşmedir. Opsiyon sözleşmesi, alan tarafa bir hak sağlamakta satıcı taraf da bu hakkı satan taraf olarak yükümlülük altına girmektedir.
Opsiyon sözleşmelerini futures sözleşmelerinden ayıran en önemli özellik risk düzeyinin sınırlı ve önceden belirlenmiş olmasıdır. Bu nedenle opsiyon sözleşmeleri küçük yatırımcılar tarafından daha sık kullanılmaktadır. Ayrıca opsiyon sözleşmeleri, daha uygun teminat şartları ile yatırım yapma imkânı sağlayabilmekte, aynı risk düzeyinde olmasına rağmen daha yüksek getiri sağlayabilmekte ve fiyat dalgalanmalarına karşı yatırımcılara korunma imkanı vermektedir.
Diğer yandan, alım opsiyonu ve satım opsiyonu olmak üzere iki çeşit opsiyon türü bulunmaktadır.
1.4. Swap Sözleşmeleri
Swap, kelime anlamı olarak değiş tokuş veya takas anlamına gelmektedir. Swap, döviz kurlarındaki dalgalanmalardan kaynaklanan kur riskini minimize etmekte kullanılan gelişmiş yöntemlerin başında gelmektedir.
Swap sözleşmesi, iki tarafın belirli bir zaman dilimi içinde bir varlık ya da yükümlülüğe bağlı olan farklı faiz ödemelerini veya döviz cinsini karşılıklı olarak değiştirdikleri bir takas sözleşmesidir. Başlangıçta sadece merkez bankaları arasında gerçekleştirilen swap işlemleri, daha sonra ticaret bankalarının ve çok uluslu işletmelerin sık kullandığı bir yöntem olmuştur.
Aktif getiri oranlarını yükseltmek, kaynak kullanım maliyetlerini düşürmek ve risk yönetimi amaçlarıyla swap işlemleri kullanılmaktadır. Faiz swapları, para (döviz) swapları ve diğer swaplar gibi swap türleri bulunmaktadır.
İşletmelerin fonlama maliyetlerini azaltabilmelerine olanak sağlaması, farklı piyasalara erişim imkanı sağlaması, farklı vadelerle sözleşme imkanı sağlaması ve riskleri azaltıcı etkisi olması gibi özellikler swap işleminin avantajlarındandır. Faiz ve kur riskini tamamen ortadan kaldırmaması, resmi ve organize bir piyasasının bulunmaması ve sözleşmelerin belirli bir standardının bulunmaması ise swap işleminin dezavantajlarındandır.
2. Vadeli İşlemlerin Kullanım Amaçları
Vadeli işlemler; riskten korunmak isteyenler, spekülatörler ve arbitrajcılar tarafından aşağıda belirtilen amaçlarla kullanılmaktadır.
2.1. Riskten Korunma
Vadeli işlemler, gerçekleştirilen finansal veya parasal işlemlerin riskinden korunmak amacıyla yapılmaktadır. Risk kısmi olarak veya bilinmeyenlerin bilinmesiyle tamamen ortadan kaldırılabilir.
Riskten korunma işlemleri için en iyi örnek, vadeli işlem piyasalarında korunma amaçlı işlem yapan ithalatçılar ve ihracatçılar üzerinden verilebilir. Vadeli işlem sözleşmelerinde alıcı taraf olarak korunma işlemi yapan ithalatçılar ile satıcı taraf olarak korunma işlemi yapan ihracatçılar karşı karşıya gelerek bir piyasa oluşturabilirler. Bir ithalatçının bugün itibariyle mal siparişi verdiğini ve 3 ay sonra döviz ödemesi olduğunu varsayalım. Eğer 2 ay sonra döviz kuru TL karşısında yükselir ise ithalatçının ödeme yapacağı gün elinde daha fazla TL olması gerekecektir. Döviz riskini ortadan kaldırmak isteyen ithalatçı, mal siparişi verdiği gün döviz kurunu sabitleyebilir. Ödeme yapacağı miktar kadar vadeli işlem döviz sözleşmesine alım yaparak fiyatların yükselişini kontrol edebilir. Bu durumda piyasada değer kaybeden TL’ye karşılık döviz fiyatları yükseldiğinden dolayı piyasada elde ettiği kar, ödemeye yapacağı zararı kapatacaktır.
2.2. Spekülasyon
Spekülasyon, geçmişteki verilere dayanarak kar elde etmek amacıyla yapılan davranış olarak açıklanmaktadır. Spekülasyon, fiyatların gelecekteki seyrini tahmin etmek için yapılan bir öngörüdür. Bu öngörüde ana amaç ise para kazanmaktır. Ancak bu kar beklentisi garanti değildir. Bazen zarar etmek de mümkündür.
Vadeli işlemleri kullanarak spekülasyon yapan bir çok yatırımcı, vadeli işlem piyasalarına fiyatların değişimlerinden para kazanmak amacıyla gelmektedir. Bir çok yatırımcı fiyatların yönü için spekülasyon yapar. Öngörüsü ve tahmini doğru olan yatırımcı bu bahisten para kazanır. Fiyatların işlem yönünün tersine gitmesi ise yatırımcıya para kaybettirir.
2.3. Arbitraj
Arbitraj, fiyat farklarından yararlanmak amacıyla para, kıymetli maden, tahvil ve hisse senedi alıp satma işlemidir. Arbitrajda esas önemli olan satış fiyatı ile alış fiyatı arasındaki farkın kâr olarak kalmasıdır. Buradaki amaç, tamamen risksiz bir şekilde kar elde etmektir.
Arbitrajcılar, iki veya daha fazla piyasada eş zamanlı yapılan alım satım işlemleri ile risksiz kar elde etmeyi hedefleyen kişiler veya kurumlardır. Örneğin, bir mal farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı hemen ucuz olan yerden alır, pahalı olan yerde satar ve böylece risksiz kar elde eder. Benzer şekilde vadeli işlem piyasalarında, oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda arbitrajcılar devreye girerek ucuz olan piyasada alış pahalı olan piyasada satış yaparlar. Bu noktada, vadeli işlemlerin kullanılma amaçlarından biri de arbitraj olup, burada risksiz kar elde etmek amaçlanmaktadır.
3. Vadeli İşlem Piyasaları
Vadeli işlem piyasaları, en temel ifadesiyle vadeli işlem sözleşmelerinin alınıp satıldığı piyasalardır. Vadeli işlem piyasaları, türev piyasalar olarak da ifade edilmektedir. Bu piyasada aracı üyeler vasıtasıyla herkes, borsa tarafından belirlenmiş miktar veya oranda teminat yatırarak vadeli alım veya satım yapabilmektedir. Bu piyasalarda işlemler karşılıklı olarak, yüz yüze sesli pazarlık yöntemiyle ya da elektronik ortamda bilgisayar vasıtasıyla yapılabilmektedir. Vadeli işlem piyasaları, yatırımcılara farklı piyasa koşullarında yatırım yapma olanağı sunma özelliğiyle diğer piyasalardan farklılık göstermektedir.
Günümüzde vadeli işlem piyasaları, vadeli işlem ve opsiyon piyasaları (VİOP) olarak adlandırılmaktadır. Bu doğrultuda; vadeli işlem piyasalarında paya, endekse, dövize, tahvile, bonoya, emtiaya, altına, enerjiye, vb. dayalı olarak oluşan sözleşmeler işlem görmektedir.
Vadeli işlem piyasaları, Borsa İstanbul çatısı altında faaliyet göstermektedir. Yapılan tüm işlemler, borsa takas merkezinin (Takasbank) garantisi altındadır. Takasbank (İstanbul Takas ve Saklama Bankası), yapılan işlemlerde karşı taraf riskini en aza indirmek amacıyla karşı taraf hizmeti vermekte ve tüm işlemlerin takası Takasbank tarafından yapılmaktadır. Bu durum, vadeli işlem piyasalarının güvenli ve şeffaf bir piyasa olmasını sağlamaktadır.
Ticaretle uğraşan kişiler veya yatırımcılar, faaliyetlerini sürdürürken etkin bir risk yönetimi kullanmak isterler. Bu noktada, vadeli işlem piyasalarının, geleceğe yönelik fiyat oluşumu ve risk yönetimi olmak üzere iki temel fonksiyonu vardır.
Vadeli işlem piyasalarının yararlarına (avantajlarına) bakıldığında;
- Vadeli işlem piyasalarında, fiyatların oluşumunda geniş bir katılım olduğundan gerçekçi fiyat oluşumu sağlanır.
- Vadeli işlem piyasalarında, geleceğe yönelik fiyatların oluşması sayesinde sağlıklı veri elde edilmesi mümkün olur.
- Vadeli işlem piyasalarında, gelecekteki fiyat değişiminden etkilenen gruplar etkin risk yönetimi imkânına kavuşur.
- Vadeli işlem piyasalarında, katılımcılar işlemlerini borsa takas merkezi (Takasbank) garantisi ile güven içinde gerçekleştirirler.
- Vadeli işlem piyasaları, katılımcılara daha geniş bir hareket alanı ve imkânı sunar.