Poşet İster misiniz?
Market alışverişlerinizde sıklıkla duyduğumuz bir sorudur “Poşet ister misiniz?” sorusu. Plastikle mücadele kapsamında birçok ülkede ya ücretli olan ya vergilendirilen ya da yasaklanan plastik poşet uygulamasına Türkiye 1 Ocak 2019 tarihinde geçiş yapmıştı. O tarihten itibaren tüm plastik poşetlerin bedeli 25 kuruş olarak belirlendi ve ücretsiz verilmesi halinde ceza uygulaması geçildi.
Çevre kirliğinin azaltılması hedeflenen düzenlemeler Türkiye’de ücretlendirme ile gerçekleştirilirken dünya da farklı uygulamalar da mevcut. Aşağıda ülkelerin seçmiş olduğu düzenlemeleri görebilirsiniz. (1)
Plastik Poşet Uygulamasına Davranışsal İktisat Yorumu
Standart iktisada göre bireyler tam bilgiye sahiptir ve karar verirken sahip oldukları bilgi kümesindeki elemanları kullanarak optimum karara ulaşırlar. Varsayıma göre bizler bu bilincin farkındayız ve ona göre poşet kullanıp/kullanmama kararı veriyoruz. Oysaki birçok insan plastik kullanımının doğaya, ekolojik sisteme ve bu döngü de kendine de zarar verdiğinin o kadar da farkında değil. Özetle plastik poşet kullanma talebi özelinde, elektrik tüketiminde, petrol tüketiminde kömür tüketiminde ve daha birçok doğaya zarar verebilecek malların tüketiminde ana akımın dediği gibi tam bilgiye sahip değiliz ve bu da bizim rasyonel karar vermemizi engelliyor.
Bir malı haddinden fazla tüketip maliyetine katlanılmadan bireyin o malı tüketmesinden sağladığı fayda bedava yararlanma motivasyonunu tetikleyecektir. Plastik poşet tüketimi de bu noktada bedava yararlanma etkisinden hayli etkileniyor diyebiliriz. Bu noktada ücretlendirilmesi, maliyetlerin ve verginin adaletli paylaşılması etkili bir hamle olacaktır.
Çevremizden etkileniyoruz
Davranışsal iktisat perspektifi bizlere bireylerin çevresinden etkilendiğini söylemektedir. Bireyler çoğunlukla karşındakinin düşüncelerini, davranışlarını ve yargılarını benimseme eğilimindedir. Sosyal normlar ise bireyler için adeta kılavuz görevi görüyor. Sosyal normlara, statülere çok fazla önem atfeden bireylerin olduğu bir toplumda bu özelliği fark eden politika yapıcıların bu eğilim üzerinden politika yapması daha sürdürülebilir olabilir. Fakat bu kısa dönemde etkin bir politika olacaktır. Uzun dönem de insanlar bir noktadan sonra aldıkları ürünlerin miktarı arttıkça ya da ürünler çeşitlendikçe poşet ihtiyaçları doğacaktır ve bir yerden sonra poşet kullanımları yeniden artabilir. 2020 yılında Covid-19 salgınıyla birlikte poşet kullanımında bir artış gözlemlense de plastik poşet tasarrufunun yüzde 75 seviyesinde olduğu söylenmektedir. (2)
Sürdürülebilirlik sağlayabilir miyiz?
Davranışsal iktisat ile politika yapmanın mümkün olduğu söylenebilir. Plastik poşet kullanımı davranışını değiştirmek ve bunu sürdürebilir kılabilmek için bazı adımlar atılabilir. Örneğin;
Plastik poşeti yine paralı satabilirsiniz fakat ikame olarak kâğıt/bez torbayı ücretsiz verebilirsiniz (fakat burada kâğıdı dışarıdan alınması durumunda maliyet kısmı ciddi sorun oluşturabilir),
- Davranışsal iktisatta sahiplenme etkisi olarak kendisine yer bulan kavramı politika olarak uygulayabilirsiniz. Örneğin bireyleri ödüllendirip yeteri kadar plastik poşet kullanma tasarrufunda bulunmazsa ödülünü geri alabilirsiniz.
- Plastik poşet yerine bez çanta, kâğıt torba kullanan ve bunun sonucunda da devlet tarafından teşvik/ödül alan bir grup yaratırsınız ve insanların referans noktası olarak belirlemesini sağlayabilirsiniz. Kısa dönem de topluma entegre olması zor ama uzun dönemde daha faydalı bir politika olabilir. Burada 0,25 kuruş olan poşetlerin talep oranının bir düşmesini şöyle de davranışsal iktisat perspektifinden okuyabiliriz: ana akıma göre bizler için örneğin 100 TL’lik bir alışverişte 0,25 kuruş önemli bir kayıp değildir ama davranışsal iktisat ve insanların kısa sürede poşet ücretlerine verdikleri tepki bizlere gösteriyor ki küçük değerlere büyük önemler atfediyoruz ve kayıptan kaçınma eğilimindeyiz, işte “0,25 kuruş bir poşet için çok” diyenler tam olarak bunun örneğidir.
Öyleyse ekolojik sistem ve en nihayetinde bizler için zararlı olan plastikler için kısa dönemde ücretlendirme koyarak insanlara belki kendi iradeleri olmasa da yaptırım ile çevre bilinci aşılayabiliriz ama uzun dönemde bunun sürdürülebilir olmasını talep ediyorsak küçük gruplar/ağlar oluşturarak bireylerin katkılarının göze çarpar hale getirilmesi, bireyleri ödüllendirip, eğer yeteri kadar enerji tasarrufunda bulunmazlarsa ödüllerin geri alınması gibi insanları genel bilgilendirmek yerine örneğin bir temsil grubu oluşturarak onları ödüllendirerek insanların bu küçük grubu referans noktası olarak alması gibi politikalarla bunu gerçekleştirebiliriz.
- Şekil ReuteThisBag sayfasından alınmıştır. https://www.reusethisbag.com/articles/where-are-plastic-bags-banned-around-the-world, 16.01.2021.
- https://www.trthaber.com/haber/gundem/plastik-posetlerde-yeni-karar-sifir-atik-logosu-ve-slogan-yer-alacak-541649.html, 16.01.2021.