Evrensel Hizmet Nedir?
Bugün 40’lı yaş grubu ve üzerinde olanlar hatırlayacaklardır. 1980’li yılların ortalarına kadar telefona sahip olmak zor erişilebilen, lüks, hatta kimi zaman toplumsal statü göstergesi sayılan bir durumdu.
Gazetelerde telefon almak için abonelik başvurusunda bulunup ancak ömrü vefa etmeyip mezarda telefon hattı elde etme hakkı doğan kişiler haber yapılırdı.
Emlak komisyoncuları veya ticaretle uğraşan diğer kişilerin işyerlerinin camlarında ve gazetelerin seri ilan sayfalarında telefon satış ilanlarına rastlanırdı.
Bizler gibi yükseköğrenimini Ankara’da yapan 1980 ve öncesi kuşaklarda Mithat Paşa Caddesindeki Yenişehir Postanesinde ailesiyle görüşmek için telefonla görüşme talebi yazdırıp (halk arasında ‘telefon yazdırma’ olarak adlandırılırdı) cumartesi ya da pazar günü akşama kadar bekleyen çok kişi vardır.
1980’li yıllarda rahmetli Turgut Özal tarafından başlatılan alt yapı hamlelerinin en önemlisi telekomünikasyon alt yapısı ve cihazlarına yapılan yatırım oldu. Böylece büyüme ve kalkınmaya oldukça önemli katkısı olan iletişim hizmetleri ülke genelinde yaygınlaştı ve verimlilik artışı da beraberinde geldi. Yukarıda anlattığımız durumlar da hafızalarda bir anı olarak kalmış oldu.
Bir kamusal hizmet olarak iletişim
Yapılacak yatırımların yüksek tutarlı kaynak gerektirmesi, bunun da ancak Devlet tarafından sağlanabilmesi, birden fazla altyapı yatırımının ölçek ekonomisinden uzaklaşmaya neden olması vb. gerekçelerle iletişim hizmeti bir kamu hizmeti olarak şekillenmiştir. 1980’li yıllarda tüm dünyada başlayan özelleştirme akımı çerçevesinde iletişim hizmeti bu kez özel sektör tarafından sunulan bir hizmet haline dönüşmüştür. Özelleştirme zaman içinde beraberinde liberalleşmeyi de (serbest rekabete açılmayı da) getirmiştir.
Anayasamızın 22. maddesinde haberleşme özgürlüğü kişinin temel haklarından biri olarak belirlenmiş ve güvence altına alınmıştır. Bu kapsamda kullanıcıların iletişim hizmetlerine erişmesi onların temel haklarından olup bu hakkın temini için Devlet gerekli tedbirleri almak durumundadır.
Evrensel hizmet ne demektir?
Elbette ki iletişim hizmetlerinin özelleştirilmesi Devletin tamamen bu alandan çıkması anlamına gelmemektedir. Serbest piyasa ekonomisinin arz ve talep cephelerinde etkin bir şekilde çalışması için Devletin rolü, düzenleyici ve denetleyici olmak haline dönüşmüştür.
Kaynakların etkin kullanımı, tüketici haklarının korunması, kaliteli hizmetlerin makul fiyattan sunulması ve tüketilmesi Devletin gözetimi ve denetimi altına alınmıştır.
Öte yandan piyasa ekonomisinde şirketlerin temel amacı kâr etmek olduğundan, iletişim hizmetlerinin kârlı olmayan bölgelere ulaştırılamaması dünya genelinde temel sorunlardan biri olarak ortaya çıkmıştır.
Literatüre İngilizce “Universal Service” olarak giren kavram 1934’te ABD’de yasa haline dönüşmüş ve zaman içinde gelişerek “iletişim altyapısında gelişim ve herkese makul, ödenebilir fiyattan” sunulan iletişim hizmeti anlamında kullanılır hale gelmiştir.
İlk yıllarda posta hizmetleri ile başlayan ‘evrensel hizmet’; ülke içinde birden fazla networke izin verilmesi ve bunların birbirine bağlanması, telefon hizmetlerinin tüketiciye ulaştırılması ve geniş bant hizmetlerinin tüketiciye ulaştırılması ve nihayetinde enerji sektörünü de kapsar hale gelmiştir.
Türkiye’de evrensel hizmet
Evrensel hizmetten ilk kez 2000 yılında Telgraf ve Telefon Kanununda değişiklik yapan bir düzenlemede söz edilmiştir. Daha sonra ise Evrensel Hizmetin Sağlanması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun olarak 2005’te yayımlanan, 2008’de adı Evrensel Hizmet Kanunu olarak değiştirilen yasada bu kavram yer almıştır.
Elektronik haberleşme sektöründe, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumunca (BTK) yetkilendirilmiş ve bu Kanun kapsamındaki hizmetleri sağlamakla yükümlü kılınan işletmeciler evrensel hizmet yükümlüsüdürler.
Evrensel hizmette ilkeler
1- Evrensel hizmetten, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşayan herkes, bölge ve yaşadığı yer ayırımı gözetilmeksizin yararlanır.
2- Evrensel hizmet, fert başına gayrisafi yurt içi hasıla tutarı da göz önünde bulundurularak karşılanabilir ve makul fiyat seviyesinde sunulur.
3- Düşük gelirliler, engelliler ve sosyal desteğe ihtiyacı olan grupların da evrensel hizmetten yararlanabilmesi için uygun fiyatlandırma ve teknoloji seçeneklerinin uygulanabilmesine yönelik tedbirler alınır.
4- Evrensel hizmet, önceden belirlenmiş hizmet kalitesi standartlarında sunulur.
5- Evrensel hizmetin sunulmasında ve ulaşılmasında devamlılık esastır.
- Sabit telefon hizmetleri
- Ankesörlü telefon hizmetleri
- Basılı veya elektronik ortamda sunulacak telefon rehber hizmetleri
- Acil yardım çağrıları hizmetleri
- İnternet hizmetleri
- Ulaşımı deniz yoluyla sağlanabilen yerleşim alanlarına yolcu taşıma hizmetleri
- Deniz haberleşmesi ve seyir güvenliği haberleşme hizmetleri
Evrensel hizmet gelirleri
Belirtilen evrensel hizmetlerin üretilmesi için gerekli kaynağın hangi gelirlerden sağlanacağı 5369 sayılı Evrensel Hizmet Kanununda belirlenmiştir:
- Hazine Müsteşarlığı, Kurumca yapılan yetkilendirme nedeniyle hesaplarına yatırılan yetkilendirme ücretinin % 2’sini yatırıldığı tarihi takip eden ayın sonuna kadar,
- Hazine payı ödemekle yükümlü işletmeciler (GSM işletmecileri) dışındaki işletmeciler ve Türk Telekomyıllık net satış hâsılatının % 1’ini, izleyen yılın Nisan ayı sonuna kadar; faaliyetleri gereği Hazine payı ödemekle yükümlü olduğu halde Hazine payı ödemeyi gerektirmeyen hizmetleri de yürüten işletmeciler ise Hazine payına esas teşkil etmeyen yıllık net satış hâsılatının % 1’ini, izleyen yılın Nisan ayı sonuna kadar,
- Hazine payı ödemekle yükümlü işletmeciler, Hazineye ödeyecekleri payın % 10’luk kısmını, ödendiği ay içerisinde,
- BTK’nın verdiği idari para cezalarının % 20’sini, tahsil edildiği ayı takip eden ayın sonuna kadar,
- BTK, her üç ayda bir giderlerinin karşılanmasından sonra kalan miktarın % 20’sini, 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanunu gereği genel bütçeye yapılacak ödemeden önce takip eden ayın onbeşine kadar, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığa bildirir. Bu meblağ aynı süre içinde Bakanlığın Merkez Saymanlık Müdürlüğü hesabına aktarılır ve bütçeye “Evrensel hizmet gelirleri” adı altında gelir kaydedilir.
Tablodan da görüldüğü üzere evrensel hizmet gelirleri için GSM işletmecilerinden ilave bir para alınmamasına rağmen Türk Telekom ve diğer tüm yeni işletmecilerin net satış hâsılatı üzerinden yüzde bir oranında ödeme yapılmaktadır.
| EVRENSEL HİZMET GELİRLERİ VERİLERİ (bin TL) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 2015 Bütçe Hedefi | 2014 | 2013 | 2012 | 2011 | 2010 |
| 888.397 | 833.737 | 713.213 | 677.002 | 581.796 | 561.120 |
Kaynak: www.muhasebat.gov.tr
2015’te Evrensel hizmet gelirlerinden yapılan harcamalar
Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’nın 2015 yılı Kurumsal Mali Durum ve Beklentiler Raporuna göre; evrensel hizmet kapsamında projeler geliştirmek ve uygulamaya geçirmek hedefi kapsamında;
- FATİH projesi kapsamında okullara 245.723 adet etkileşimli tahta ve çok fonksiyonlu 16.085 adet A4, 9.299 adet A3 yazıcı dağıtılması,
- WİMAX projesinin %70’nin tamamlanması,
- Nüfusu 1-500 arasında bulunan 1799 adet yerleşim yerinin iletişimini sağlamak amacıyla GSM kapsama alanının genişletilmesi projesinin tamamlanması,
yer almaktadır.
Yine aynı rapora göre FATİH projesinin 400 milyon liralık kısmı ile Bakanlar Kurulu Kararı ile Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlüğüne bağlı öğrenci yurtlarının internet erişim ve kullanım ücretlerinin ödenmesi evrensel hizmet kapsamına alınmıştır.
Aynı şekilde Bakanlar Kurulu Kararı ile Üçüncü El Bilişim Projesi Evrensel Hizmet Kanunu kapsamına alınmıştır. Proje ile ellerini kullanamayan engellilere fare ve klavyenin yerine kullanılacak cihaz yardımıyla tablet bilgisayarın tüm özelliklerini eksiksiz kullanmaları, eğitim ve istihdam alanlarında fırsat eşitliği yakalamaları ve bilişim alanında engellerin kaldırılması amaçlanmaktadır.