Deniz ÇEVİKGiriş: 08.10.2018 - 09:40Güncelleme:08.10.2018 - 09:42

19848OKUNMA

Bir Ülke Neden IMF İle Anlaşma Yapar? IMF İyi mi Kötü mü?

İkinci Dünya Savaşı sonrasında yeni dünya sistemini kurmak amacıyla savaş sırasında ve sonrasında pek çok konferans toplandı. Gerçekleşen konferanslarda savaş sonrası siyasi, ekonomik, askeri  ve diğer pek çok alanda nasıl bir dünya sistemi kurulmalı tartışması gerçekleşti. Bu amaç doğrultusunda yeni  dünyanın ekonomi sisteminin tasarlandığı Temmuz 1944'te ABD'nin New Hampshire kentindeki Bretton Woods'daki konferansında  fon olarak da bilinen IMF (Uluslararası Para Fonu) kuruldu. İlgili konferansta kurulan diğer yapı ise Bretton Woods ikizlerinden biri olarak kabul edilen Dünya Bankasıdır. Yeni ekonomi sisteminden sorumlu olan ikizleri arasında  bir iş bölümü yapılmış. Dünya Bankası kalkınmayı destekleyici politikalar ve krediler yaratma sorumluluğunu alırken IMF uluslararası mali sistemin işleyişini düzenleyen politikalar ve krediler yaratma sorumluluğunu almıştır. 

Biz ilgili yazımızda bugün uluslararası ekonomik alanda son derece önemli bir pozisyona sahip olan IMF'in temel amaçlarını, politikalarını, borç alan ülkelerle ilişkileri ve geleceği ilişkin yapısal uyum programlarına göz atacağız. Bunun yanında IMF'ten yakın zamanda borç alan Arjantin ile makroekonomik göstergelerinde bozulma yaşayan Türkiye'yi değerlendireceğiz. 

IMF'in Amacı ve Politikaları Neler?
IMF'in başlıca amacı, uluslararası para sisteminin istikrarını sağlamaktır. IMF  parasal konularda uluslararası işbirliğini güçlendirmek, uluslararası ticaretin dengeli büyümesini sağlamak ve ödemeler dengesi sorunlarını çözmek için oluşturulmuş olsada zaman içerisinde amaç ve görevleri artmıştır. Özelikle Bretton Woods sistemi olarak bilinen ayarlanabilir sabit döviz kurunun 1970'ler de çökmesiyle yeni amaçlar ortaya çıkmış. 1980'li yıllara kadar ödemeler dengesi açığı yaşayan ülkelere kısa vadeli krediler açarak ilgili ülkelerde istikrara politikalarını belirleyen IMF 1980 sonrası yapısal uyum programları adı altında ekonomi politikalarını  belirleyerek ve denetleyerek etkinliği artmıştır. Özelikle küreselleşme ile birlikte yaşanan finansal krizlerde son başvuru merci görevini üstlenmiştir.

IMF amaçları temelde:

• Uluslararası parasal işbirliğini arttırmak,
• Mali istikrarı güvence altına almak,
• Uluslararası ticareti kolaylaştırmak,
• Yüksek istihdam oranlarını ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi desteklemek,
• Dünya genelinde yoksulluğu azaltmak,
• Ekonomik kriz yaşayan ülkelere kredi açmak ve politika önerilerinde bulunmak,

 şeklinde sıralanabilir.

 Fakat 1980'lerden itibaren IMF politikaları ve amaçları artmaya ve değişmeye başlamış, özellikle kredi verdiği ülkelerde izlediği politikalar çokça eleştiri almıştır. Bugün IMF kredi sağladığı gelişmekte olan ülkelere dış şoklardan kaynaklanan kriz anlarında geçici olarak yol gösteren kuruluşlar olmaktan çıkmış, borçlu ülkelerin iç politikalarını gözetim altında tutan sürekli denetim organı haline dönüştürmüştür.

IMF Kaynakları Nelerdir?
IMF’in kaynakları genel olarak, ülkelerin üye olduklarında ödedikleri sermaye taahhütleri, yani kotalardan oluşmaktadır. Kotalar her bir üye ülkenin ekonomisinin büyüklüğünü yansıtmaktadır. Kotalar, her bir üyenin sahip olduğu eşit birim oy sayısı ile birlikte, ülkelerin oy gücünü belirlemekte ve  IMF'in ana finansman kaynağı oluşturmaktadır.  Bu kaynak  IMF'in hesap birimi olan Özel Çekme Hakkı (SDR) olarak adlandırılmaktadır.  SDR, bir para birimi sepeti şeklinde hesaplanmaktadır. Burada yer alan paralar dünyanın ticaret ve finans sisteminde önemine ve ağırlığına göre seçilmiş olan  para birimleridir. Ekim 2016 tarihinden itibaren SDR sepetinde  Amerikan Doları, Euro, Çin Yuanı, Japon Yeni ve İngiliz Sterlininden oluşmaktadır. 2016 yılı itibariyle gözden geçirme sonucu, kota kaynaklarını 477 milyar SDR'ye (yaklaşık 692 milyar ABD Doları) çıkarılmıştır.  SDR'nin ABD doları cinsiden değeri, Londra'da öğlen saatlerinde gözlemlenen spot döviz kurlarına göre günlük olarak belirlenmektedir. Türkiye'nin sahip olduğu SDR miktarı ise Kota (SDR): 4658,6 milyondur.

Bir Ülke Ne Zaman IMF’den Borç Alabilir?
Bir üye ülke, ödemeler dengesinde yüksek bir açıkla karşı karşıya kalır ve bu ihtiyacı karşılayacak  yeterli bir rezerv sahip değil ve  yeterli finansmanda bulamıyorsa, IMF’den mali yardım talep edebilir. IMF’den alınan borç, ülkenin ödemeler dengesini düzeltmek ve güçlü ekonomik büyümeyi  sağlamak amacıyla kullanılır. IMF'in verdiği krediler ve önerdiği politikalar gerekli koşulları yeniden tesis edilmesi, reform ve politikalara uyumun kolaylaştırılması  için  bir tampon görevi görür.

IMF borç verdiği ülkede temel amacı gerçek veya potansiyel ödemeler dengesi problemleri yaşayan üye ülkelere kredi sağlamaktır. Bu mali yardım, ülkelerin uluslararası rezervlerini artırmaya, para birimlerini dengelemelerini, ithalat için ödeme yapmaya devam etmelerine ve güçlü ekonomik büyüme koşullarını geri getirmelerine imkan vermektedir. Öte yandan IMF   sorunları düzeltmek için politikalar uygulamaktadır.

IMF Borç Verme Süreci Nasıl Başlar?
Bir üye ülkeden gelen talep üzerine, IMF borcu bir düzenleme ile  anlaşma çerçevesinde verir. Anlaşmanın genel içeriğinde  ülkenin ödemeler dengesindeki sorunları çözmek için uygulamayı kabul ettiği belirli politikalar ve tedbirler yer alır. Ülke IMF ile danışma içerisinde bir Niyet Mektubu hazırlar ve bunu  IMF’in Yönetim Kuruluna sunar. Anlaşmanın  Kurul tarafından onaylanmasından sonra, borç  programının uygulanmasına paralel olarak, aşamalı taksitler şeklinde yada tek seferde peşin biçimde verilir.

Niyet Mektupları IMF ile anlaşmanın sağlanabilmesi için son derece önemlidir. Borç almak isteyen ülke mektup ile IMF'e krizle mücadelede etkin rol alacağını ortaya koymakta ve bunun ilgili hedefleri sıralamaktadır. Mektupta makro ekonomik amaçlar, maliye ve para politikalarının uyumu, borç yönetimi, bütçenin kontrol edilmesi, gelirler politikası, finansal sistem ve  yapısal reformlar gibi alanlarda IMF Yapısal Uyum programları dahilinde politikaların yürütüleceğinin mesajı verilmektedir.

IMF ülkelere dört farklı anlaşma çerçevesinde kredi sağlamaktadır. Bu anlaşmaların çerçeveleri borç alan ülkenin içinde bulunduğu durum ve diğer ülkeler arasında bulunduğu pozisyona göre değişmektedir. Örneğin: Stand-by Antlaşmaları: IMF’nin ödemeler dengesi sorunları yaşayan yükselen pazar ülkelerine yönelik başlıca borçlandırma aracıdır. Stand-by antlaşmaları IMF'in en fazla kullandığı araçtır. Bunun dışında;
   
Genişletilmiş Fon Kolaylığı: Ülkelerin  makro-ekonomik dengesizliklere göre düzeltilmesi daha uzun sürebilecek yapısal sorunlardan kaynaklanan sorunların çözümü için kullanılmaktadır.  Kredi Hatları: Esnek Kredi Hattı ve İhtiyati Kredi Hattı, güçlü temellere ve sağlam politikalara sahip olan ve ödemeler dengesinde ciddi bir baskı altında olmayan ülkeler içindir. Düşük gelirli ülkelere borç verme ise IMF, ödemeler dengesi sorununun durumuna bağlı olarak değişen, düşük gelirli ülkelere yönelik verilen ve imtiyazlı finansman koşulları sağlayan kredilerdir.

IMF’in Sunduğu Mali İmkanlar ve Kriz Politikaları
IMF, finansman politikasında borç verdiği ülkeden alacağını garanti altına almak için yapısal uyum ve şartlılık kriterlerini ön şart olarak ileri sürmektedir. Bu politikalar, serbest piyasa ekonomisi eksenli bir politikalar demetinden oluşmaktadır. Sözü edilen politikalar;

• Kamu sektörünün küçülmesi, 
• Dış ticaret ve finans piyasalarının serbestleştirilmesi,
•  Uluslararası sermayenin giriş çıkışındaki sınırlamaların kaldırılması

 gibi yapısal uyum programlarını içerir.

IMF Politikaları İyi mi Kötü mü?
IMF'in borç verdiği ülkede temel olarak yukarıdaki politikaları yürütse de IMF'in uyguladığı kemer sıkma politikaları çoğu zaman o ülke vatandaşları tarafından tepki almaktadır. IMF'in özellikle  az gelişmiş ülkelerde uygulamaya koyduğu makroekonomik politikalarla borç yönetimi arasında yakın bir ilişki vardır. Borç yönetiminin tek işlevi borçlu ülkelerden mali yükümlülüklerine katlanmaya devam etmelerini güvence altına almak ve borcun düzenli şekilde geri alınmasıdır. IMF borçlu ülkeleri faizlerin ödenmesine zorlarken, anaparaların geri ödenmesini ertelemekte bu durum ise ülkeler  ödemelerini yapabilmek için yeniden borçlanmaya gitmektedir. Bu şekilde ilgili ülke bir borç bataklığına düşmektedir. Öte yandan alınan paraların büyük bölümü yatırımlara yöneltilmediğinden reel ekonomiye bir yarar sağlamamaktadır

IMF borç verdiği ülke üzerinde kendi politikalarını sürekli izlemekte ve durum IMF'in kriz anlarında geçici olarak yol gösteren kuruluşlar olmaktan çıkıp borçlu ülkelerin iç politikalarını gözetim altında tutan sürekli denetim organları haline dönüşmesiyle sonuçlanmaktadır. IMF kredi anlaşmalarına eklenen "kredi alma koşulları" aracılığıyla, borçlu olan ülkelerin makroekonomik politikalarını kendi çıkanları doğrultusunda yeniden belirlemeye zorlamaktadır. Görünüşte tarafsız ve bilimsel gibi görünen IMF'in makroekonomik politika araçları milyonlarca insanın yaşamını etkileyen bir yoksulluk getirmektedir. Hatta  Eski Venezuela Devlet Başkanı Carlos Andres Perez ise, IMF'yi "kurşunlarla değil, kıtlıklarla öldüren bir diktatörlük", olarak tanımlamıştır.

IMF'in sahip olduğu bu kötü imajdan dolayı pek çok ülke IMF'ten borçlanmanın en son ihtimal olarak değerlendirmektedir. Ülkeler dış açıklarını finanse etmek için artık döviz bulamadıklarında son çare istemeye istemeye  IMF reçetelerine yönelmektedir. Öte yandan IMF'in yürürlüğe soktuğu kemer sıkma  politikaları kamu harcamalarını azaltmaya ve sürekli olarak vergileri artırmayı hedeflemektedir. Özellikle kamu harcamalarının azaltılması emekli, memur, öğrenci, işçi gibi halk kesiminin tepkisini çekmektedir. Örneğin IMF'ten borç alan Yunanistan ve Ürdün'de son yıllarda halkın kemer sıkma politikalarına karşı protesto gösterileri yaşanmıştır.

IMF'ten Borç Alan Son Ülke Arjantin ile  Türkiye'nin Dinamik Karşılaştırmalı Analizi
Bilindiği üzere IMF ile en son anlaşma yapan ülke Arjantin oldu. IMF Yönetim Kurulu Arjantin için 50 Milyar ABD Doları Stand-By Düzenlemesini 20 Haziranda onaylayarak yürürlüğü soktu. Yapılan anlaşma ile Arjantin ülkesinde IMF politikalarının uygulanmasına izin vermiş oldu. Yapılan anlaşma ile Arjantin'in ekonomik planı, finansman ihtiyacını azaltan tutarlı bir makroekonomik program aracılığıyla piyasa güvenini yeniden tesis ederek ülke ekonomisini güçlendirmeyi amaçlamakta, Arjantin'in kamu borcunu zaman içerinde düşürmeyi ve enflasyon rakamlarının makul seviyelere çekmeyi hedeflenmiştir. Görüldüğü üzere IMF politikaları etkin bir borç yönetiminin yanında kemer sıkma politikaları ve enflasyon hedeflemeleri koymaktadır. 

Peki Arjantin'i IMF'ten borçlanmaya iten makro ekonomik göstergeleri neler bu verileri Türkiye ile kıyaslayarak analiz edelim.

Tablo-1

Yukarıda yer alan güncel verilere bakıldığında ilk göze batan benzerlik CDS primlerinde karşımıza çıkmaktadır. Bildiği üzere CDS (credit default swaps) bir ülkenin aldığı  kredinin geri ödenmemesi riski karşısında kredi alacaklısının  kendisini güvence altına almak için kredisini bir CDS şirketine devretmesi karşılığında ödediği risk primidir. Bu çerçevede CDS bir anlamda kredi sigortası gibi çalışır. Burada önemli olan CDS priminin miktarıdır yani prim değeri artıkça borç alan ülkeye olan güven azalmakta borcu geri ödemesi noktasında riski artmaktadır. Alacaklı şirket CDS şirketine bu prim kadar bir risk primi ödemektedir. CDS primi artışları borçlanma maliyetlerini de arttırmaktadır çünkü bu durum doğal olarak faiz oranlarına da yansımaktadır. Şu an itibariyle Arjantin ile Türkiye'nin primleri oldukça yüksektir. Bu durum borçlanma maliyetini yükseltmektedir. Özellikle Türkiye'nin CDS primi Ocak 2018'den itibaren bir yükselme trendine girmiş bulunmakta bunun yanında kredi derecelendirme kuruluşlarının vermiş olduğu reyting oranları risk primini daha artırmaktadır.

İki ülke arasındaki bir diğer benzerlik ise yüksek cari açık miktarlarında karşımıza çıkmaktadır. İki ülkenin dış finansman ihtiyacı oldukça fazla olmasıyla birlikte  yüksek CDS priminden dolayı oldukça yüksek faizle kredi bulabilmektedirler. Arjantin son çare olarak IMF ile bir anlaşma yapmak zorunda kalmıştır. Cari açığının yüksek seyretmesinin diğer önemli bir neden iki ülkenin yerli paralarının dolar karşısında son dönemlerde oldukça fazla değer kaybetmeleridir.

Aşağıda yer alan tabloda Ocak 2018'den bu yana gelişen piyasalar arasında yer alan Arjantin, Türkiye, Meksika, Brezilya ve Hindistan'ın dolar karşısındaki performanslarını göstermektedir. Türkiye Arjantin'den sonra en fazla değer kaybeden ülke konumunda. İki ülke dolar karşısında sıkı para politikasına yönelmiş ve faizleri artırmış bulunmaktalar. Tablo-1'de görüleceği üzere Arjantin'de faiz oranları %60 ve şuan dünyada en yüksek faiz oranı Türkiye ise son faiz artışı ile faizler şuan %24 civarında (gösterge faizi %26.40).

Tablo-2   Kaynak: Bloomberg HT

Türkiye'nin verdiği yüksek faize rağmen dolar kuru hala Ocak 2018 dolar kurundan çok uzakta. Aşağıdaki yer alan Tablo-3’te TL/$ kurunun son 15 yılda yaşadığı artış trendi görünmekte.

 
Tablo-3

Türk lirasında yaşanan kayıplar ülkenin cari işlemler açığını olumsuz etkilemektedir. Merkez Bankası faizleri her ne kadar artırmış olsa da ülkenin ithalatta sahip olduğu dışa bağımlılık ( doğal gaz, petrol gibi enerji ürünleri, makina ve  yüksek  teknoloji ürünleri vb.) döviz kurunda yaşanan artışlar cari işlemler açığının 54 Milyar dolar olmasına neden olmakta. Cari işlemler açığı Arjantin'de ise 82 Milyar dolar seviyesinde. Türkiye'nin sahip olduğu Cari Açık/GSYİH son gelen veriler ile %5.5'e ulaşmış ve sürdürülebilir seviyeleri aşmış bulunmakta. 

Tablo-1 baktığımızda diğer bir önemli veri ise ülkelerin sahip olduğu bürüt döviz rezervleri ve toplam borç miktarları. Burada yer alan veriler bakıldığında Türkiye'nin ihtiyacı olan döviz miktarı 456 Milyar $ dolaylarındadır. Türkiye’nin son aylarda artan CDS primi bu borcu karşılamak içim daha yüksek faizle borçlanmaya itmektedir. Arjantin yukarıda yer veriler sonrası son çare olarak IMF başvurduğunu unutmamak gerek. 

Sonuç
2008 küresel krizi sonrası FED, Avrupa Merkez Bankası, Japon Merkez Bankası ve diğer pek çok banka krizi reçetesi  "easy monetary policy" olarak bilinen oldukça esnek para politikaları oldu. Bu politika ile  faizler oldukça düşük seviyelere düşürüldü, hatta negatif faiz, ve bununla birlikte piyasa yüksek miktarlarda para sürüldü. Amaç  yeniden enflasyonist bir dönemle ekonomiyi tekrardan canlandırmaktı. Uzun süre devam eden esnek para politikası 2014 yılında karşılığı almaya başlamış ve bu tarih itibariyle FED yeniden faizleri yükseltmeye başladı. FED'in ve diğer bankaların tekrardan sıkılaşmaya yönelmeleri Türkiye, Arjantin gibi gelişen piyasalara en büyük etkisi artık piyasada bol olan paranın azalması oldu. Sürekli cari açık veren ülkeler için kriz sonrası dönemde artan döviz miktarı ile ekonomileri yüksek ivme yakalamasına rağmen son dönemlerde bu hava yavaş yavaş kaybolmaya başladı. Bu durumun üzerine birde ülkelerde yaşanan siyasi belirsizlikler, artan harici ve dahili riskler, bir türlü çözülemeyen yapısal sorunlar eklenince makro ekonomik sorunlar ortaya çıkmaya başladı.

Bugün pek çok ülke krizle mücadelede son çare olarak IMF yönelmektedir. IMF'in çözüm reçeteleri sorunun çözüm noktasında olumlu gözükse de uygulamaya koydu politikalar zamanla tepki çekmekte ve ülkeyi bir borç kaosuna sürmekte. Arjantin yaşadığı ekonomik krizi IMF'ten aldığı 50 Milyar $ ve uygulamaya koyacağı politikalarla sancılı bir süreç yaşayacağı geçmiş tecrübelerle ortada durmakta. Tablo-1'de görüldüğü üzere Türkiye'nin finansman ihtiyacı her geçen gün artmakta. Buna bir de döviz kurlarında yaşanan aşırı dalgalanmalar eklenince özel sektör ve kamunun döviz talebi daha da artmakta. Türkiye zaman kaybetmeden yapısal reformlara yönelerek tren kaçmadan gerekli adımlar atmalıdır.

• Erdinç, Zeynep, (Ağustos 2007), "Uluslararası Para Fonu -Türkiye İlişkilerinin Gelişimi ve 19.Stand-By", Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi.
• Öztürk, Nazım, "IMF'in Değişen Rolü ve Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerine Etkileri", Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Sf: 57-4.
•  Eroğlu, Nadir, İlhan, (Aralık 2009), "IMF –Türkiye İlişkileri ve 20. Stand-By Müzakereleri Üzerine Bir Değerlendirme", KMU İİBF Dergisi, Sayı:17. 
• Boratav, Korkut, (2016), "IMF:Dün ve Bugün", Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 34, Sayı 1, sf. 27-42.
• Mahfi Eğilmez, "Kendime Yazılar".

Veriler ve Tablolar Kaynak

• www.worldbank.org
• www.imf.org
• www.bcra.gov.ar (Arjantin Merkez Bankası web sayfası)
• databank.worldbank.org
• www.tradingeconomics.com
• http://www.tcmb.gov.tr/
• TÜİK