Yavuz AKBULAKGiriş: 28.04.2022 - 08:46Güncelleme:28.04.2022 - 09:16

1112OKUNMA

Dünyanın en büyük ekonomileri denilen hadise

“Gözlerin rengi, biçimi ne kadar farklı olursa olsun gözyaşlarının rengi aynıdır.”
Afrika kıtası sözü

Son yıllarda ve özellikle de son birkaç aydır 2019 sonunda Çin’de başlayan ve etkileri halen süren Covid-19 pandemisi ve Ukrayna-Rusya anlaşmazlığının yol açtığı tedarik zincirlerindeki kırılmalar başta olmak üzere küresel ekonomik sıkıntılar, döviz kuru şokları, enflasyonist baskılar, ekonomik daralmalar vb. menfi sonuçlar karşısında, çokça düşün insanı tarafından dünya ekonomilerinin karşılaştıkları durumlar ile ilgili analizler yapılmaktadır. Bu yazı da, dünyanın en büyük ekonomilerine sahip ülkelerinin ekonomik büyüklüklerine ilişkin bazı verilere odaklanmaktadır.

IMF’nin Nisan 2022 tarihli Dünya Ekonomik Görünümü raporunun saptamaları

Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund/IMF) her yıl Ekim ve Nisan aylarında “Dünya Ekonomik Görünümü” (World Economic Outlook) başlıklı raporunu yayımlamakta olup, bu yılki ilk rapor da yayımlanmıştır. Bu yılki rapor ‘Savaş Küresel İyileşmeyi Engelliyor’ ana teması ile çıkarılmıştır. Raporun tespitleri kısaca şöyledir:

Ukrayna’daki savaş, beraberinde barışçıl bir çözüm gerektiren maliyetli bir insani krizi tetiklemiş durumdadır. Aynı zamanda, Ukrayna çatışması kaynaklı ekonomik hasar, 2022’de küresel büyümeyi önemli ölçüde yavaşlatacak ve enflasyona katkı yapacaktır. Bu durum, akaryakıt ve gıda fiyatlarını hızla arttırdığından, en çok düşük gelirli ülkelerdeki savunmasız nüfusları vurmuştur.

Küresel büyümenin 2021’deki tahmini %6,1’den, 2022 ve 2023 yıllarında %3,6’ya gerilmesi beklenmekte olup; bu, 2022 ve 2023 için Ocak ayında öngörülenden 0,8 ve 0,2 puan daha düşüktür.

2023’ün ötesinde, küresel büyümenin orta vadede yaklaşık %3,3’e düşeceği tahmin edilmektedir. Savaş kaynaklı emtia fiyatlarındaki yükselişler ve artan fiyat baskıları, 2022 yılı enflasyon tahminlerinin gelişmiş ekonomilerde %5,7, yükselen piyasalarda ve gelişmekte olan ekonomilerde ise %8,7’ye ulaşmasına yol açmıştır (bu, geçen Ocak ayında öngörülenden 1,8 ve 2,8 puan daha yüksektir).

İnsani krize yanıt vermek, daha fazla ekonomik parçalanmayı önlemek, küresel likiditeyi sürdürmek, borç sıkıntısını yönetmek, iklim değişikliği ile mücadele etmek ve pandemiyi sona erdirmek için çok taraflı çabalar elzemdir.

Dünyanın en büyük nüfusa sahip 25 ülkesi

Ekonomik büyük karşılaştırmasına geçmeden önce, nüfus bakımından dünya ülkelerinin durumunun verilmesi yerine olacaktır. Esasen nüfus sıradan bir ülkenin dünya ölçeğindeki büyüklüğü bakımından ölçüt olarak alınan ilk öge durumundadır. Bu kavram; dünya, kıta, ülke, bölge, idari ünite (il, ilçe, bucak gibi) veya bir yerleşme (köy, kasaba, şehir) gibi sınırları kesin olarak belirlenmiş bir alanda, belli bir zaman diliminde yaşayan insanların toplam sayısını ifade eder. Nüfus, her an değişen, dinamik bir olaydır. Bir yandan doğumlar, diğer taraftan ölümler gerçekleşmekte, göçler yaşanmakta ve insanların nitelikleri zamanla değişmekte, hepsinden önemlisi nüfusun miktarı ve niteliklerinin dağılışında değişiklikler söz konusu olmaktadır.

Nüfus ve nüfusun özellikleri ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı etkilemektedir. Bir ülkede yaşayan nüfusun sayısı, yaş grupları, çalışan nüfusun oranı ve bunun sektörlere dağılımı gibi özellikler o ülkenin gelişmişlik düzeyi hakkında fikir verir. Nüfus, az gelişmiş ve gelişmiş ülkeler açısından farklı önem taşır. Gelişmekte olan ülkelerin birçoğu aşırı nüfus artışı nedeniyle beslenme, açlık, istihdam, eğitim, sağlık, ulaşım ve diğer sosyal hizmetlerin yetersizliği gibi sorunlarla uğraşmaktadır. Buna karşın gelişmiş ülkeler ise nüfus artış hızının düşük oluşu, nüfusun azalması ve özellikle nüfusta yaşlanma sorunuyla karşı karşıya kalmaktadır⁽¹⁾.

Aşağıdaki tabloda dünyanın en fazla nüfusa sahip 25 ülkesi verilmektedir. 2010 yılından 2020 yılına değin ülkelerin nüfusunda önemli değişiklikler olmuş, bazılarının nüfusunda azalma, bazılarında ise artışlar gerçekleşmiştir. Türkiye nüfus bakımından 2020 itibarıyla 17. sırada olan bir ülkedir.

Dünyanın en büyük ekonomileri üzerine

Dünyanın en büyük ekonomilerini ölçen küresel çapta kuruluşlar bulunmakta olup, bunların en yaygınlar hiç kuşkusuz IMF, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi devasa bütçeleri olan uluslararası örgütlerdir. Bunların yanı sıra, Avrupa Birliği İstatistik Kurumu olan ‘Eurostat’ da bu konuda önemli veriler yayımlamaktadır.

Aşağıdaki tablolarda yer alan veriler ışığında, 1980’den 2020’ye dek dünyanın en büyük ekonomileri değerlendirildiğinde;

• Son kırk yıllık süreçte Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) başat olduğu,
• Onu 2000’li yıllara kadar Japonya ve Batı Almanya/Almanya izlerken, sonrasında Çin’in atağa geçtiği,
• Fransa, Birleşik Krallık, Kanada ve Brezilya’nın son dönemlerde ekonomik büyüklük sıralarını büyük ölçüde yitirdikleri

görülmektedir.

Ancak, ekonomik büyüklük kıyaslamasında esas alınan gayrisafi yurtiçi hâsıla (GSYH) ölçütü nominal değerler yerine, satın alma gücü paritesi (purchasing power parity/PPP) bakımından sıralandığında vaziyet tamamen değişmektedir. Bu defa son yıllarda Çin’in bu veçheden öne çıktığı, Hindistan ve Rusya’nın da ön sıralara yükseldikleri anlaşılmaktadır.

Türkiye’nin dünya ekonomileri sıralamasındaki yeri

Türkiye, 1980 sonrasında istihsal edilen 24 Ocak Kararları ile birlikte ithal ikamesi temelli büyüme modeli yerine, ihracata dayalı büyüme modeline geçmiş ve başta kambiyo ve vergilendirme olmak üzere neredeyse tüm mevzuatını bu minvalde tadil etmiştir.

İhracata dayalı büyüme ekseninde 1987 yılında Türk lirasının kısmi konvertibilitesi ilan edilerek, Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar ihraç edilmiş ve ardından idari ve mali özerklikleri havi birden çok sayıda kamu kurumları ve kurulları (Sermaye Piyasası Kurulu gibi) teşekkül ettirilmiştir.

Tüm bu gelişmeler çerçevesinde ülkemizin ekonomisi de önemli ölçüde büyüme kaydetmiştir. Ocak 1994 ve Şubat 2001 döviz kuru şokları ile başlayan ekonomik krizlerin ardından yürürlüğe konulan 5 Nisan 1994 kararları ve Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı sonrasında parafa edilen IMF stand by (“yanımda dur”) anlaşmalarının⁽²⁾ içerdiği kurtarma paketleri ile beraber müspet sonuçlar alınmış ve ülkemizin ekonomik büyüklüğü 1 trilyon ABD doları düzeyine erişebilmiştir.

Aşağıdaki tablolarda dünyanın en büyük 25 ekonomisine sahip ülkelerin GSYH büyüklükleri verilmektedir.

Buna göre, Türkiye IMF verilerine göre 2000 yılında dünyada 17’nci büyük ekonomi iken, 2021 yılı verilerine göre 23’üncü büyük ekonomi durumundadır. Yani, ülkemizin ekonomik büyüklüğünde keskin bir gerileme yaşanmıştır. Bu arada, Güney Kore, Rusya ve Brezilya’nın ekonomik büyüklüklerinin ülkemizin 2,6 katı, İran’ın 2,5 katı, Meksika ve Endonezya’nın ise 1,9 katı kadar daha büyük olduğu da not edilmelidir.

Sonuç Yerine

Türkiye ekonomisi, 2008 küresel finans krizinin ardından başta ABD merkez bankası Fed ve Avrupa Merkez Bankası başta olmak üzere uluslararası finans kapitalin piyasalara sürdüğü sınırsız para akışlarının da olumlu etkisiyle 2010’ların ilk yıllarına kadar döviz kurlarının da düşük seyretmesinin de bir eseri olarak önemli büyüklüklere erişmiştir.

Ancak, bilhassa 2015 yılından bu yana Türkiye’nin ekonomik verilerinde bazı bozulmalar başlamıştır. Buna, çeşitli ekonomik paketler ile önlem alınmaya çalışılmış olmakla beraber, arzu edilen sonuçlara henüz ulaşılamamıştır.

Ülkemiz ekonomisinin bugüne benzer bir durumda olduğu 2001 krizi sonrasında, Banka-Mali ve Ekonomik Yorumlar Dergisinin Haziran 2002 sayısı için kaleme aldığımız “Türk Ekonomisinde Yaşanan Kriz Üzerine Bir Değerlendirme” başlıklı yazıda yer alan şu sonuç tespitleri ile yazıyı sonlandıralım:

“Ülkemiz son yılların en önemli ekonomik krizlerinden birini yaşamaktadır. Artık yapılması gereken bu kadar etkili ve yıkıcı daralmaya neden olan krizlere yakalanmamak üzere gerekli ve yeterli önlemlerin alınmasıdır. Türkiye’nin iç ve dış borç stoku 2001 yılı ek stand by anlaşmasıyla taahhüde bağlanan 10 milyar $ tutarındaki dış borç ile birlikte 190 milyar $ seviyesine yükselmiştir. 2001 yılının yaklaşık 130 milyar $ milli gelir seviyesi ile kapatılacağı dikkate alındığında, ülkemiz borç yükünün ağırlığı daha iyi kavranabilmektedir. Burada çıkış noktası, hem borçların önümüzdeki yıllarda getireceği servis yükünün dengelenmesi hem de sürdürülebilir büyümenin başlatılarak istikrarlı bir şekilde devam ettirilebilmesidir.

Bu bağlamda yapılması gerekenlerin başında üretimin uyarılması gelmektedir. Üretimin bugünden yarına ve istenildiği kadar artırılabilmesi söz konusu değildir. Öncelikle yeterli talebin yaratılması ve bunun için kalıcı güven ortamının sağlanması ve gerekli yapısal önlemlerin alınacağına olan inancın yerleştirilmesi gerekmektedir.

Atlatmaya çalıştığımız yoğun ekonomik krizin etkilerini biran önce silebilmek ve ekonomimizi bir daha böylesine derin bir kesintiye uğratmamak için öncelikle kamu harcamalarında ve kamu borçlanma gereğinde ciddi azalmalar sağlanması ve devamında da yapısal önlemler olarak adlandırabileceğimiz aşağıda sıralanmış bazı önlemlerin alınması kaçınılmazdır:

Dış borçlarla döviz rezervlerinin artırılması yerine, ihracat ve döviz kazandırıcı sektörlerin geliştirilmesi ve uygulanmakta olan döviz kuru rejimine bir süre daha bu manada devam edilmesi, yabancı sermayenin gelmesini kolaylaştırıcı önlemlerin yanı sıra, enflasyon muhasebesine geçilmesi; reel kesimde yaşayabilir durumdaki şirketler için IFC ve Dünya Bankası kaynaklarının kullanımına dönük tedbirlerin alınması; üretimi uyarmanın temel noktasını oluşturan tüketimin artırılması bakımından tüketim vergilerinin ve hatta bazı gelir vergilerinin belli bir süre için indirilmesi; yatırımların uyarılmasını teminen, genel faiz düzeyinin istikrarlı bir şekilde aşağıya çekilmesini sağlamak için enflasyonun aşamalı olarak indirilmesi, bu meyanda para arzı ve döviz kurunun ekonomik göstergeler çerçevesinde gerçekçi bir biçimde oluşturulması, firmaların gereksinim duydukları fonları bankacılık kesimi yerine, giderek banka dışı mali piyasalardan, yurtdışından ve özellikle yeni payalma haklarının kısıtlanması suretiyle halka açılma yoluyla temin etmeye çalışmalarının özendirilmesi, daha fazla öz kaynak kullanılması ve bu şekilde mali özerklik(özsermaye/aktif toplamı) düzeylerinin yükseltilmesi;  kayıtdışı ekonominin küçültülmesi.

İyi programlanmış bir zamanlamaya paralel olarak yukarıda bazılarını sayabildiğimiz yapısal önlemlerin adım adım, gerektiğinde ciddi ve kararlı bir şekilde alınması ve zamanla toplumsal uzlaşma ortamının da sağlanması ile birlikte, ülkemiz ekonomisi yeniden canlanmaya başlayacak, gelecekte ise yaşadığımız türden kriz dalgaları karşısında çok daha dayanıklı olacaktır. Yapılması gereken, üzerinde uzlaşılarak, krizden kurtulma planında üzerimize düşenleri organize şekilde ve inançla yerine getirmektir.”

(Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıda yer alan tüm hatalar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.)

1-  https://ibnisina.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/47/07/751768/dosyalar/2020_04/12191211_nufus_ve_ozellikleri_.pdf 
2-  IMF kurtarmaları konusunda lütfen bkz. Bharat Vasani, Paridhi Adani and Rinkel Singh, International Monetary Fund Bailouts: The Sri Lankan Bankruptcy Battle  https://corporate.cyrilamarchandblogs.com/2022/04/international-monetary-fund-bailouts-the-sri-lankan-bankruptcy-battle/#more-5938  (Çeviren Yavuz Akbulak, Sri Lanka’nın İflas Mücadelesi Bağlamında Uluslararası Para Fonu Kurtarmaları, Legal Blog, 20 Nisan 2022),  https://legal.com.tr/blog/genel/sri-lankanin-iflas-mucadelesi-baglaminda-uluslararasi-para-fonu-kurtarmalari/